ვინ მოკლა ილია?

 

თენგიზ სიმაშვილი 

 

ვინ მოკლა ილია?

 

ახლადმოძიებული საარქივო მასალები

ნაწილი I

 

 

Tbilisi

2020

 

 

madlobas vuxdi

saqarTvelos erovnuli arqivis,

kaxeTis regionaluri arqivis,

saqarTvelos Sinagan saqmeTa saministros arqivis,

da გიორგი ლეონიძის სახელობის ლიტერატურული მუზეუმის

TanamSromlebs gaweuli daxmarebisaTvis!

 

 gansakuTrebuli madloba მიხეილ ბერინაშვილს!

 

 Si­na­ar­si

winaTqma

Sesavali

Tavi I

ილია ჭავჭავაძის გარემოცვა და maTi kavSirebi

ilia WavWavaZis mouravi dimitri jaSi

ilia WavWavaZis msaxuri sofio undilaSvili da misi vaJi sandro undilaSvili

ილია ჭავჭავაძის მეეტლე თედო ლაბაური

 

Tavi II

iliko imerliSvili da misi partiuli kuTvnileba

iliko imerliSvilis da pavle fSavliSvilis kavSirebi

გიგლა ბერბიჭაშვილის პარტიული კუთვნილება და კავშირები

ილია ჭავჭავაძის მკვლელების მიერ ჩადენილი ერთობლივი დანაშაულებები

Tavi III

iliko imerliSvili da ilia WavWavaZis mkvleloba

 

 

winaTqma

 

       ილია ჭავჭავაძის მკvლელობის garemoebebis SeswavliT, ჯერ კიდევ სტუდენტობის დროიდან davinteresdi, როდესაც arqivebSi misi უახლოესი მეგობრის - ნიკო ხიზანაშვილი(ურბნელი) მკვლელობის მასალებზე ვმუშაობდი. ჯერ კიდევ, 1988 წელს ჟურნალ ,,ცისკარში’’გამოვაქვეყნე ჩემი პირველი კვლევითი ნაშრომი ,,ნიკო ხიზანაშვილი (ურბნელი) ბიოგრაფიის ერთი საკითხის გამო’’, სადაც მივითითებდი კიდეც იმ გარემოებას, რომ garkveuli saxis Tanxvedra arsebobda ნიკო ხიზანაშვილის და ილია ჭავჭავაძის მკვლელობebs Soris.(1)

      ილია ჭავჭავაძის მკვლელობის შესახებ, წლების განმავლობაში მოძიებულi masalebis analizis Sedegad ბევრი კითხვა დაგროვდა. შეძლებისდაგვარად ვდილობდი მათზე პასუხის გაცემას da cxadia es აისახა kidec ჩემს mier gamoqveynebul naSromebSi: ,,რევოლუციური ტერორი და ქართველი საზოგადო მოღვაწეები 1905-1907 წლებში”,  ისტორიის და ეთნოლოგიის ინსტიტუტის ჟურნალი ,,საქართველოს ახალი ისტორიის საკითხები“  ტ. VIII, 2005; ,,ილია ჭავჭავაძის მკვლელობა, სოციალ-დემოკრატები და ,,ოხრანკა“, ,,კავკასიის მაცნე“ #15, 2006; ,,ახალი მასალები ილია ჭავჭავაძის მკვლელობასთან დაკავშირებით“, i. გოგებაშვილის სახელობის სახელმწიფო უნივერსიტეტის პროფესორ-მასწავლებელთა VIII(64) კონფერენციის მასალები, 2007; ,,ილიას მკვლელობა და სოციალ-დემოკრატები“, ,,ლიტერატურული დიალოგები“, ტ.III, ა. წერეთლის სახელობის სახელმწიფო უნივერსიტეტი, 2007; ,,სოციალ-დემოკრატი - ბოლშევიკი ტერორისტები ილიას მკვლელობის შემსრულებლები“, ი. ჯავახიშვილის სახელობის ისტორიის და ეთნოლოგიის ინსტიტუტის ჟურნალი ,,ახალი და უახლესი ისტორიის საკითხები“, #1(3), 2008; ,,თბილისის ,,ოხრანკის“ განყოფილების აგენტი დიმიტრი ჯაში და სოციალისტ-ფედერალისტები’’, ივანე ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტი, ჰუმანიტარულ მეცნიერებათა ფაკულტეტის და საქართველოს ისტორიის ინსტიტუტის შრომები, ტ. IV, 2012; ,,ილია ჭავჭავაძის მკვლელების ,,თანამებრძოლი“ ლადო ფეიქრიშვილი’’, i. გოგებაშვილის სახელობის  თელავის სახელმწიფო უნივერსიტეტის ჰუმანიტარულ მეცნიერებათა სკოლის ისტორიის დეპარტამენტის და კახეთში საქართველოს სახელმწიფო რწმუნებულის ადმინისტრაციის გაერთიანებული სამეცნიერო სესიის #3 მასალები, 2012; ,,ილია ჭავჭავაძის მკვლელობა გახსნილია’’ (ახალი დოკუმენტები ილია ჭავჭავაძის მკვლელობასთან დაკავშირებით), ჟურნალი ,,ცისკარი“, # 6, 2012; ,,რევოლუციურ-ტერორისტული ორგანიზაცია ,,მთაწმინდის ჯგუფი” და ილია ჭავჭავაძის მკვლელობასთან დაკავშირებული პირები’’, ჟურნალი ,,ცისკარი“, # 9, 2012; ,,უახლესი დოკუმენტები და ილია ჭავჭავაძის მკვლელობა’’(ილიას მკვლელობიდან გასული 105 წელი), ივანე ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტი, ჰუმანიტარულ მეცნიერებათა ფაკულტეტის და საქართველოს ისტორიის ინსტიტუტის შრომები, ტ. VI, 2012; ,,ილია ჭავჭავაძის მკვლელობის მეოთხე მონაწილის დაფარვის მიზეზები საბჭოთა პერიოდში’’ (ილიკო იორდანეს ძე იმერლიშვილის და იოსებ ბესარიონის ძე ჯუღაშვილის კავშირები), სამეცნიერო სტატია; ,,ცისკარი“, # 11-12, 2012; ,,დიმიტრი ჯაშის - თბილისის  ,,ოხრანკის“ აგენტ ,,სლუჩაინის“ გამჟღავნების ისტორია’’, ,,საარქივო მოამბე“ #14, 2014; ,,გიგლა ბერბიჭაშვილის და ილიკო იმერლიშვილის კავშირი სტალინთან’’, ,,საარქივო მოამბე“ #14, 2013; ,,ილია ჭავჭავაძის გარემოცვა”, ,,saarqivo მოამბე“ #14, 2015; ,,იოსებ ჯუღაშვილი(სტალინი) და ნიჟარაძის იგივეობის შესახებ’’, ივანე ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტი,ჰუმანიტარულ მეცნიერებათა ფაკულტეტის და საქართველოს ისტორიის ინსტიტუტის შრომები, ტ. IX, 2015; და, მონოგრაფია ,,სოციალ-დემოკრატი ბოლშევიკი ტერორისტები ილია ჭავჭავაძის მკვლელები”, 2011. გარდა ამისა, ზემოაღნიშნულ თემატიკაზე მოძიებული მასალების გარკვეული ნაწილი avsaxe ჩემს საკვალიფიკაციო ნაშრომში - ,,პოლიტიკური პოლიცია საქართველოში XIX საუკუნის ბოლოს და XX საუკუნის დასაწყისში”, romelic davicavi 2004 wels.

       მასალების ანალიზის და შეჯერების საფუძველზე, Camomiyalibda მოსაზრება, რომ ილია ჭავჭავაძის მკვლელობის გამოძიების მასალებში ნახსენები ,,იმერელი"-ს მეტსახელის ქვეშ, იმ დროს ცნობილი სოციალ-დემოკრატი ბოლშევიკი ტერორისტი ილიკო იმერლიშვილი იყო სავარაუდებელი. Sesabamisad, 2008 წელს Cemi versia გამოvaqveyne სათაურით - ,,სოციალ-დემოკრატი ბოლშევიკი ტერორისტები ილიას მკვლელობის შემსრულებლები“.(2)

          Cems am kvlevas, არავითარი გამოხმაურება, როგორც სპეციალისტების, ასევე საზოგადოების მხრიდან არ მოჰყოლია. მხოლოდ, 2011 წელს, პროფესორ ნოდარ გრიგალაშვილის გამოქვეყნებულ ortomeuls ,,თანამდევი სული“, რომელშიც იგი, ჩემგან განსხვავებულ მასალებზე დაყრდნობით ასაბუთებდა ,,იმერელი“-ს იგივეობას ილიკო იმერლიშვილთან, sazogadoebis mxridan დიდი რეზონანსი მოჰყვა.

        aqve, minda aRvniSno, rom ჩემი კვლევების გამოქვეყნებისას ვერიდები, ილია ჭავჭავაძის მკვლელობის შესახებ დაწერილი ავტორების შრომებში გამოტანილი, ჩემგან განსხვავებული დასკვნების გაკრიტიკებას. ვთვლი, rom ყველა adamians აქვს iqonios თავისი Sexeduleba ama Tu im sakiTxze. amasTan, gamoTqvas Tavisi, Tundac kardinalurad gansxvavebuli მოსაზრებa. თუმცა, მეორეს მხრივ, მხოლოდ იმ შემთხვევაში მივესალმები mkvlevarebis mier ჩემი ამ და სხვა კვლევების მისამართით გამოთქმულ კრიტიკას, თუკი maTi argumentebi საარქივო მასალებზე iqneba dayrdnobili. საბჭოთა პერიოდში, gansakuTrebiT 1980-იანი წლებSi ,,შექმნილ“ ზეპირ გადმოცემებზე, სუბიექტურ მოგონებებზე ,,agebul” daskvnebs, მოსაზრებებს, romlebic saarqivo dokumentebiT aranairad ar dasturdeba, ვერ გავიზიარებ. როგორც მათმა ანალიზმმა მიჩვენა - რეალური და ობიექტური ისტორია, ასეთ masalebSi ძალიან ნაკლებადა, უფრო სწორედ, თითქმის არაა gadmocemuli.

       აქვე მკითხველს მინდა ვუთხრა, რომ  2013 წელს შინაგან საქმეთა სამინისტროს არქივის უაღრესად ნიჭიერმა და პერსპექტიულმა რეჟისორმა მიხეილ ბერინაშვილმა გადაიღო დოკუმენტურ-მხატვრული ფილმი ,,ვინ მოკლა ილია?’’, სადაც ჩემს მიერ მოძიებული მასალები აისახა. რეჟისორ მიხეილ ბერინაშვილის მიერ ფილმის სცენარის წერის პროცესში ჩვენი შეხვედრების დროს, მის მიერ გამოთქმული კრიტიკული, თუ ზოგადი მოსაზრებების შეჯერებისას, ერთობლივად გავეცით პასუხი უამრავ კითხვას. ფაქტობრივად, სწორედ ამ დროს, ზემოაღნიშნული საკითხების დასაზუსტებლად არქივებში ჩემს მიერ დამატებით იქნა მოძიებული ის დოკუმენტები, რომლებიც srulad ადასტურებენ ილიკო იმერლიშვილის მონაწილეობას ილია ჭავჭავაძის მკვლელობაში. აქვე მინდა დიდი მადლობა გამოვხატო ფილმის გადამღები ჯგუფის წევრების მიმართ, ვინც ფილმში ილია ჭავჭავაძის მკვლელობის garemoebebis ზედმიწევნით ზუსტად asaxva შეძლეს.

      naSromi, ჩემს მიერ ზემოდასახელებული gamoqveynebuli kvlevebidan და ბოლო წლებში, არქივებში მუშაობისას ახლადმოძიებული მასალების და დოკუმენტების ნაწილსაც შეიცავს. თუმცა, aqve aRvniSnav, rom ნაშრომi axladmoZiebul masalebs სრული მოცულობით არ ასახაvs. საქმე იმაშია, რომ sxvadasxva mizezebis gamo, წლებია არ მეძლევა materialuri საშუალება ილია ჭავჭავაძის მკვლელობის yvela aspeqtis momcveli მონოგრაფია, vgulisxmob mkvlelobis wina periodis mimoxilvas da a.S., ვრცeli formatiT გამოვაქვეყნო. ამის მიუხედავად ვთვლი, რომ საჭიროა ილია ჭავჭავაძის მკვლელობის შესახებ ჩემს მიერ ახლად მოძიებულმა დოკუმენტებმა, mcire formatis monografiebis saxiT დღის სინათლე იხილოs. ამ მიმართულებით მომავალშიც ვგეგმავ რამოდენიმე კვლევის გამოქვეყნებას.

      აქვე აღვნიშნავ, რომ ზემოdasaxelebuli, 2011 წელს გამოსული Cemi მონოგრაფია ,,სოციალ-დემოკრატი ბოლშევიკი ტერორისტები ილია ჭავჭავაძის მკვლელები” 2012 წლისთვიs, ase vTqvaT, უკვე ,,მოძველებული” იყო. როგორც აღვნიშნე, ფილმის გადაღების პროცესის მომზადებისას და ფილმის გამოსვლის შემდგოm periodSic - 2012-2019 wlebSi, არქივებში მოვიძიე დამატებითი მტკიცებულებები, რომლებიც სრულად ადასტურებს ჩემს დასკვნებს, რომ ილია ჭავჭავაძის მკვლელობის მეოთხე მონაწილე - ილიკო იმერლიშვილი იყო.

      დღეისათვის ilia WavWavaZis mkvlelobis თემატიკაზე გამოცემულi naSromebi Zalian bevria და იმ ადამიანთა რიცხვიs ubralo CamoTvlac ki, ვინც დაინტერესებული იყო და არის, იკვლევდა და იკვლევს, და კვლავაც გამოიკვლევს საქართველოს ისტორიაში არსებულ, ამ ერთ-ერთ ყველაზე ტრაგიკულ ფურცელს praqtikulad შეუძლებელია. maT mimarT aqve gamovxatav Cems udides pativiscemas და vimedovneb ar gaminawyendebian, rom am mcire moculobis naSromSi პერსონალურად ver vasaxeleb.

    ვფიქრობ, წიგნში მოყვანილი მასალები და დოკუმენტები საკითხით დაინტერესებული სპეციალისტებისთვის, aseve რიგითი მკითხველისთვისაც საინტერესო იქნება.

 

Sesavali

       

        საარქივო მასალისა და სხვადასხვა ისტორიული დოკუმენტების საფუძველზე დამტკიცებულია, რომ ილია ჭავჭავაძის მკვლელობაში უშუალოდ ოთხი პირი იღებდა მონაწილეობას.(3) მკვლელები დახვდნენ ილია ჭავჭავაძის ეტლს 1907 წლის 30 აგვისტოს, დილით, წიწამურის და საგურამოს გზაზე, საგურამოდან რამოდენიმე კილომეტრის დაშორებით - მოკლეს ილია ჭავჭავაძე და მისი მსახური, სასტიკად გაუსწორდნენ ილიას მეუღლეს. rogorc რუსეთის იმპერიის ადგილობრივი სასამართლო და ძალისმიერი სტრუქტურების შესაბამისი ორგანოების მიერ წარმოებული გამოძიების masalebis analizidan Cans, ilia WavWavaZis მკვლელები იყვნენ - ივანე ინაშვილი, პავლე ფშავლიშვილი (აფციაური), გიგლა ბერბიჭაშვილი და ვიღაც ,,იმერელი’’.(3)

        ილია ჭავჭავაძის მკვლელობაში ვიღაც ,,იმერელის’’ უშუალო მონაწილეობის შესახებ ინფორმაცია არა უშუალოდ mkvlelobis gamoZiebis dasawyisSi, aramed bevrad mogvianebiT, TiTqmis naxevari wlis Semdeg gaCnda. 1908 წლის 9 თებერვალს ღამით, პრისტავმა ნ. მარკოვიჩმა, მემამულე ნიკოლოზ ხიმშიევის, ანუ ximSiaSviliს, რომელიც იყო, 1923 wels vakis parkSi samxedro centris wevrobis braldebiT daxvretili giorgi ximSiaSvilis mama, დახმარებით და მონაწილეობით შეძლო duSeTis mazraSi moqmedi ,,wiTel razmelebis” - პავლე ფშავლიშვილის და ლადო ფეიქრიშვილის დაპატიმრება. (აქ და ამის შემდეგac გვარებს ვწერ იმ სახით, როგორც დოკუმენტებშია მოცემული - თ.ს.)

      ნ. ხიმშიევმა, რომელმაც იცოდა, რომ სოციალ-დემოკრატიული პარტიის ადგილობრივი ორგანიზაციის დადგენილების საფუძველზე ადგილობრივი ,,წითელ რაზმელები“ მასაც ილია ჭავჭავაძის მსგავსად მოკვლას უპირებდნენ, გამოტეხვის მიზნით ორივე სასტიკად სცემა. სწორედ ,,ძალისმიერი’’ მეთოდებით დაკითხვისას პირველად ახსენა ,,ვიღაც იმერელი“ ლადო ფეიქრიშვილმა. მისი სიტყვებით - ,,ილია ჭავჭავაძე მოკლეს პავლე ფშავლიშვილმა, ვანო ინაშვილმა, გიგლა ბერბიჭაშვილმა და ,,ვიღაც იმერელმა“. მეორე დღეს, 10 თებერვალს კი, პავლე ფშავლიშვილმაც აღიარა ილიას მკვლელობაში მონაწილეობა, მაგრამ როგორც დოკუმენტში წერია - ,,არ ისურვა იმერელის გაცემა’’.(4) ruseTis imperiis periodSi Seqmnil სხვადასხვა საარქივო დოკუმენტებში ეს უკანასკნელი იხსენიება როგორც - ,,ერთი იმერელი“, ,,იმერელი“, ,,ილია ჭავჭავაძის მკვლელების ბანდის“ მეთაური. 1908 წლის 2 დეკემბრის გაზეთ ,,ნოვოსტი ზაკავკაზია“-ს ცნობით ki, ილია ჭავჭავაძის მკვლელების გ. ბერბიჭაშვილის, პ. ფშავლიშვილის, ვ. ინაშვილის თანამზრახველი - ,,უცნობი, გვარად იმერელი“ იყო.(5) ეს პიროვნება  ე.წ. ,,იმერელ ბიჭად“, არც sabWoTa periodSi Seqmnil arc ერთ საარქივო დოკუმენტში არაა naxsenebi და აღნიშნული ტერმინი, ჩემი აზრით, საბჭოთა პერიოდში შექმნილი მითების ,,პირმშოა“.

     მინდა აღვნიშნო, რომ საქართველოს არქივების და მუზეუმების  ფონდებში დაცულია უამრავი მასალა და დოკუმენტები, სადაც ასახულია ინფორმაციები ილია ჭავჭავაძის მკვლელობაზე. მათი ნაწილი საზოგადოებისათვის ნაცნობი iyo, ნაწილი ki, ჩემს მიერ იქნა მოძიებული:

1.      საქართველოს საისტორიო ცენტრალური არქივი, თბილისის საოლქო სასამართლოს ფონდი 116, აღწერა 1, სახელმწიფო საბჭოს წევრ თავად ი. გ. ჭავჭავაძის მკვლელობაზე საგანგებო საქმეებზე გამომძიებლის საქმე # 13633; 2. სსცა, ფონდი 116, აღწერა 1, სახელმწიფო საბჭოს წევრ თავად ი. გ. ჭავჭავაძის მკვლელობაზე საგანგებო საქმეებზე გამომძიებლის საქმე # 13364; 3. სსცა, ფონდი 116, აღწერა 1, სახელმწიფო საბჭოს წევრ თავად ი. გ. ჭავჭავაძის მკვლელობაზე საგანგებო საქმეებზე გამომძიებლის საქმე # 13365; 4. სსცა, კავკასიის სარაიონო დაცვის განყოფილების ფონდი 94, აღწერა 1, ილია ჭავჭავაძის მკვლელობის და სხვა საკითხებზე მიმოწერის საქმე # 37; 5. სსცა, თბილისის გუბერნატორის კანცელარიის ფონდი 17, აღწერა 1, სახელმწიფო საბჭოს წევრ თავად ი. გ. ჭავჭავაძის მკვლელობის საქმე # 5888; 6. სსცა,  თბილისისა და თბილისის მაზრის დროებითი გენერალ-გუბერნატორის კანცელარიის ფონდი 20, აღწერა 1, ილია ჭავჭავაძის მკვლელობის საქმე 397; 7. სსცა, თბილისის საოლქო სასამართლოს პროკურორის ფონდი 115, აღწერა 2, თავად ილია ჭავჭავაძის მკვლელობაზე თბილისის ოლქის პროკურორის ზედამხედველობის საქმე # 399; 8. სსცა, თბილისის პოლიცმაისტერის სამმართველოს სამძებრო განყოფილების ფონდი 97, აღწერა 2, თბილისის სამძებრო პოლიციის ილია ჭავჭავაძის მკვლელობის გამოძიების საქმე # 35; 9. საქართველოს შინაგან საქმეთა სამინისტროს არქივი, ფონდი 8, აღწერა 25, საქმე # 683 და სხვ.

     ასევე აღმოჩნდა მთელი რიგი საარქივო საქმეები, რომლებშიც საუბარია ილია ჭავჭავაძის ამ მკვლელობასთან დაკავშირებულ პირებზე. მაგალითად, Cems mier moZiebul iqna თავად ნიკოლოზ ხიმშიევის მკვლელობის გამოძიების საქმეები, sadac მოთავსებულია ილია ჭავჭავაძის მკვლელობის გამოძიების საქმეებიდან ამოკრეფილი სხვადასხვა პირების მიერ მიცემული ჩვენებების ასლები. საქმე იმაშია, რომ გამოძიება, როგორც ირკვევა ვარაუდობდა და არც თუ უსაფუძვლოდ, რომ ნიკოლოზ ხიმშიევის და ილია ჭავჭავაძის მკვლელები იყვნენ ერთი და იგივე პირები. ესენია: 1. სსცა, თბილისის  სასამართლო პალატის პროკურორის ფონდი 114, აღწერა 1, დუშეთის მაზრის თავად ხიმშიევის მკვლელობა ილია იმერლიშვილის და სხვების მიერ, საქმე # 1099(საინტერესოა, რომ ამ საქმეს საქართველოს საისტორიო ცენტრალური არქივის 114 ფონდში არსებული საარქივო საქმეების ჩამონათვალში ჰქვია - ,,ნ. ხიმშიევის მკვლელობა აბანოსხევში ფეიქრიშვილის, იმერლიშვილის, ბერბიჭაშვილის მიერ მისი ქმედითი მონაწილეობის გამო პოეტ ილია ჭავჭავაძის მკვლელების ძებნაში” - თ.ს.); 2. სსცა, თბილისის საოლქო სასამართლოს პროკურორის ფონდი 115, აღწერა 1, ნ. ხიმშიევის მკვლელობის გამოძიებაზე ზედამხედველობის საქმე # 2889; 3. სსცა, თბილისის საოლქო სასამართლოს პროკურორის ფონდი 115, აღწერა 2, საგამოძიებო მასალები თავად ნ. ხიმშიევის მკვლელობაზე, საქმე # 429; 4. სსცა, ფ. 94, აღ. 1, მეტეხის ციხიდან 18 მსჯავრდებულის გაქცევის საქმე 124; 5. სსცა, ფ. 115, აღ. 1, 1908 წლის 11 მაისს მეტეხის ციხიდან პატიმრების გაქცევის საქმე 2393; 6. სსცა, ფ. 114, აღ. 1, მეტეხის ციხიდან პატიმრების გაქცევის საქმე 969; 7. სსცა, თბილისისა და თბილისის მაზრის დროებითი გენერალ-გუბერნატორის კანცელარიის ფონდი 20, აღწერა 2, დიმიტრი ჯაშის დაპატიმრების საქმე 107; 8. სსცა, ამიერკავკასიის განსაკუთრებული კომიტეტის ფონდი 2080, აღწერა 1, საქმე 220; 9. სსცა, თბილისის მუშათა დეპუტატთა საბჭოს აღმასრულებელი კომიტეტის ფონდი 1844, აღწერა 2, საქმე 41; 10. სსცა, ამიერკავკასიის განსაკუთრებულ კომიტეტთან არსებული საგანგებო საგამოძიებო კომისიის ფონდი 1854; ასევე სხვა მასალები, მათ შორის, 1914 წელს ილიკო იმერლიშვლის და ვასილ ფარესიშვილის წინააღმდეგ პოლიციის მიერ ჩატარებული ა.ვ. ,,სპეც-ოპერაციის’’ გამო შექმნილი საგამოძიებო საქმეები; gigla berbiWaშvilis sasamarTlos wina periodში daria jaSis დაკითხვის ოქმები და ასევე sasamarTloze მის მიერ მიცემული Cvenebebი; Sinagan saqmeTa saministros partiuli arqivსი დაცული ,,ძველი“ რევოლუციონერების მოგონებები; გიორგი ლეონიძის სახელობის ლიტერატურის სახელმწიფო მუზეუმში დაცული aleqsandre koWlavaSvilis piradი ფონდი და სხვ.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

თავი 1

 

ილია ჭავჭავაძის გარემოცვა და maTi kavSirebi

 

         ამ საკითხის განხილვისას viyeneb, Cems mier Sinagan saqmeTa saministros Jurnal ,,saarqivo moambeSi”უკვე gamoqveynebul statias და მასში გაანალიზებულ დოკუმენტებს.(6) მასალებიდან ჩანს, ერთის მხრივ, მეფის რუსეთის საგამომძიებლო ორგანოებმა, მეორეს მხრივ კი, საბჭოთა ხელისუფლებამ, სხვადასხვა მიზეზის გამო ვერ შეძლეს და არც მოინდომეს, ილია ჭავჭავაძის გარემოცვაში მყოფი იმ პირების გამოაშკარავება, ვინც ილია ჭავჭავაძის მკვლელების ხელშემწყობები და ,,თანამგრძნობები’’ იყვნენ.

        მეტიც, როგორც მასალების შესწავლით ირკვევა, საბჭოთა ხელისუფლების ძალისმიერმა სტრუქტურებმა, 1936-1941 წლებში წინასწარგანზრახვით, ნაწილობრივ გაანადგურეს, გააყალბეს და დაფარეს, 1907 წლის აგვiსტოში ილიას უახლოეს გარემოცვაში შემავალი პირების - დიმიტრი ჯაშის (ილიას მოურავი), მისი მეუღლის დარია ჯაშის, სოფიო უნდილაშვილის (saguramos mamulSi ilias msaxuri da mis ojaxis puris mcxobeli - T.s.), სანდრო უნდილაშვილის (სოფიო უნდილაშვილის ვაჟი), თედო ლაბაურის (ილიას მეეტლე) და სხვა უამრავი ადამიანის mier datovebuli mogonebebi, agreTve ის დოკუმენტები, სადაც ასახული იყო ილია WavWavaZis მკვლელობის realuri istoria, ზემოდასახელებული პირების კავშირები ილია ჭავჭავაძის მკვლელებთან.

        ამის მიუხედავად, საქართველოს ეროვნული არქივის და შინაგან საქმეთა სამინისტროს არქივის სხვადასხვა ფონდებში მაინც შემორჩა, ფართო საზოგადოებისათვის დღემდე უცნობი, გარკვეულწილად ხელდაუდებელი უამრავი დოკუმენტი, რომელთა  შინაარსი თითქმის მთლიანად ხსნის და გვიჩვენებს ილია ჭავჭავაძის მკვლელობის ნამდვილ გარემოებებს. მათში ასახულია ილია ჭავჭავაძის  უახლოეს გარემოცვაში შემავალი პირების რეალური სახე. gTavazobT, ჩემს მიერ მოძიებული am masalebis mcire analizs.

 

ilia WavWavaZis mouravi dimitri jaSi

 

        ილიას მკვლელობის დროს, საგურამოში ცხოვრობდა მისი მოურავი - დიმიტრი სოფრომის ძე ჯაში. დაახლოებით 1880-იანი წლების ბოლოს დაბადებული dimitri jaSi, warmoSobiT quTaisis mazris sofel abaSidan იყო. სxvadasxva cnobiT მას daumTavrebia Coxatauris dawyebiTi samklasiani saswavlebeli, ხოლო 1900-iani wlebis dasawyisidan igi jer Segirdad, Semdeg ki ukve rogorc Tavisi saqmis kargad mcodne, TbilisSi arsebul stambebSi, ასევე gazeTebSi `iveria’’, ,,თავართქილაძის სტამბა“, ,,cnobis furcelი” და სხვები asoTamwyobad muSaobda.  ილია ჭავჭავაძის მოურავად დიმიტრი ჯაში  1907 wlis 7 ivnisს ilia ჭავჭავაძის Zalian sando da erTguli mouraviს - mose memarniSviliს მკვლელობის შემდეგ გახდა.

     დღეისათვის გამოაშკარავებული დოკუმენტები mowmoben, rom ilia WavWavaZis mkvlelobis dros (1907 წლის აგვისტო) dimitri jaSi Tbilisis ,,oxrankis” ganyofilebis agenti ar iyo. piriqiT, isini pirdapir adasturebენ 1904 wlidan dimitri jaSis Zalian axlo urTierTobas social-demokratiuli partiis wevrebTan, rogorc menSevikebTan, ise bolSevikebTan.(7) 

        მაგალითად, dimitri jaSis meuRlis daria jaSis CvenebiT მისი მეუღლე თავდაპირველად social-demokratad gaecno, ახლოს იყო ნოე რამიშვილთან. daria jaSis სიტყვებით, დიმიტრი ჯაში და მისი megobrebi, რომლებსაც იგი ანარქისტებად მიიჩნევს - ილიკო იმერლიშვილი და ალექსანდრე(საშა) ობოლაძე ეწეოდნენ სხვადასხვა დაწესებულებების, ბანკების ძარცვას.(8) ილიკო იმერლიშვილის და ალექსანდრე ობოლაძის პარტიული კუთვნილების დამადასტურებელ მასალებს ქვემოთ გავაანალიზებ. აქ მხოლოდ აღვნიშნავ, რომ ორივე მათგანი სოციალ-დემოკრატიული პარტიის ბოლშევიკური ფრთის წარმომადგენლები იყვნენ.

        აღსანიშნავია, რომ თბილისის ,,ოხრანკის“ განყოფილების masalebSi dimitri jaSi Tavdapirvelad dasaxelebulia socialist-federalisturi partiis, xolo qronologiurad momdevno dokumentebSi ki social-demokratiuli partiis wevrad da am partiis mxardamWeri ,,qmedebebis’’ ganmaxorcieleblad.(9)

       sabWoTa marTlmsajulebisaTvis dimitri jaSis Segnebulad damaxinjebulad gadmocemuli cxovreba da saqmianoba gaxda is safuZveli, romelzedac გიგლა ბერბიჭაშვილის სასამართლო პროცესზე, ilia WavWavaZis mkvlelobis cru versia იქნა აგებული. საბჭოთა სასამართლომ yovelgvari realuri faqtebisa da მსასალების gareSe დაიწყო დასაბუთება, rom ilia WavWavaZis mkvleloba sakuTari agentis, kerZod dimitri jaSis meSveobiT moawyo ,,oxrankam”, anu mefis xelisuflebის საიდუმლო პოლიციამ.

       daskvnebi imis Sesaxeb, rom ilias mkvlelobis dros dimitri jaSi ukve iyo, ხან Jandarmeriis, ხან კი, ,,oxrankis“ ganyofilebis agenti, saTaves iRebs 1930-ian wlebSi, lavrenti berias miTiTebiT, im periodSi საბჭოთა funqcioneris - kote gordelaZis xelmZRvanelobiT Seqmnili, ilia WavWavaZis mkvlelobis sagamoZiebo komisiis mier Segrovebuli masalebidan. aseve, kote gordelaZis mier ilia WavWavaZis mkvlelobis Sesaxeb dawerili gamokvlevis Savi piridan. aRniSnuli მასალა saqarTvelos iusticiis saministros erovnuli arqivis, literaturis da xelovnebis ganyofilebis da saqarTvelos Sinagan saqmeTa saministros არქივის ფონდებშია დაცული.(10)

           აქვე მინდა აღვნიშნო, რომ ილია ჭავჭავაძის მკვლელობის შესახებ sabWoTa periodSi gamosul შრომებშიც qronologiurad mTlianad areulia da gayalbebulia informaciebi dimitri jaSis Sesaxeb. 1941-1942 wlebSi dekember-ianvarSi gamarTul, gigla berbiWaSvilis sasamarTlo procesis Tavmjdomaris isidore odiSvilis wignSi - ,,wiwamuris tragedia~(1953 წელი) ავტორი აrsad ar axsenebs sasamarTloze მოწმეების im Cvenebebs, saidanac Cans, rom dimitri jaSi, rogorc menSevikebis mmarTvelobis periodSi, aseve bolSevikebis mier saqarTvelos okupaciis Semdeg, sakmaod karg, Semosavlian adgilebze muSaobda.(11) მაგალითად, dimitri jaSis meuRlis, daria jaSis mogonebebSi, romliTac sargeblobdnen kote gordelaZe da 1941 wels კი, gigla berbiWaSvilis sasamarTlo procesis mესვეურებiც, pirdapiraa naTqvami, რომ ,,menSevikebis dros dimitri msaxurobda sasursaTo biuroSi, uSualod TviTon monawileobda sursaTis Sesyidvasa da momaragebaSi’’. xolo ,,wiTeli armiis” mier saqarTvelos okupaciis Semdeg ,,dimitri dainiSna sergo qavTaraZis rekomendaciiT qalaqis erT-erT sursaT-mommarageblad’’.(12)

       დამატებითი მაგალითისათვის, თუ როგორ ხდებოდა დიმიტრი ჯაშის სოციალ-დემოკრატებთან კუთვნილების უარყოფა და მიჩქმალვა, მომყავს ბატონ ი. ოდიშვილის წიგნში დაბეჭდილი ტექსტი, თითქოსდა ამოღებული საბჭოთა მართლმსაჯულების მიერ დაკითხული დარია ჯაშის ჩვენებიდან. თავდაპირველად მოვიყვან ბატონ ი. ოდიშვილის წიგნში - ,,წიწამურის ტრაგედია” დაბეჭდილ დარია ჯაშის პასუხს გიგლა ბერბიჭაშვილის სასამართლო პროცესზე, მისთვის დასმულ კითხვაზე, თუ რითი ირჩენდა თავს, თუ ჯაში არსად მუშაობდა: ,,იმ ხანებში, როდესაც წამიყვანა, მან გაძარცვა სასოფლო-სამეურნეო ბანკი... ბოლო დროს ძალიან დაახლოებული იყო მეფის მთავრობის მოხელეებთან... ყოველ კრებაზე ესწრებოდა, მე თვითონ მქონდა რამდენიმე მოსაწვევი ბარათი. იმიტომ, რომ ხშირად სწერდა გაზეთებში და აქებდა მას... ის ისეთი კაცი იყო, რომ ხუთჯერ იყო დაპატიმრებული მეფის დროს... ღამე სად დადიოდა არ ვიცი, ყოველთვის ღამე ღებულობდა ჯამაგირს’’.(13)

       ახლა კი, სასამართლო მასალებში არსებულ დარია ჯაშის ზემოაღნიშნული პასუხის სრულ ვერსიას შემოგთავაზებთ, რომელიც ი. ოდიშვილის წიგნში, მხოლოდ პირველად ნათქვამ წინადადებას მოსდევს: ,,მე როცა წამიყვანა დიმიტრი ჯაშმა, ყაჩაღების საშუალებით მას ჰქონდა გაცარცული სასოფლო-სამეურნეო ბანკი და იმით ცხოვრობდა.(14) ეს მე გავიგე იქიდან, სადაც ვცხოვრობდი ნახლებნიკათ. გვერდით ყაჩაღები ცხოვრობდნენ იმერლიშვილი, ობოლაძე, ჩიკვაიძე და ავაღ(ლ)იშვილი. ბანკის გაცარცვის გეგმაც ჰქონდათ შედგენილი და ფულის გაყოფაზე დავაც მოუვიდათ. მე იძულებით გამაყოლეს, თავის მოკვლა მინდოდა. მე მეუბნებოდა ჩემი ქმარი ვისოცკის მეურნეობაში ვმუშაობო და ღამე არ მოდიოდა. მე არ ვიცი მუშაობდა თუ არა. დიმიტრი ჯაშს კარგად იცნობდნენ და ახლო დამოკიდებულებაში იყვნენ, წიგნის თარგმნის გამო ეხმარებოდნენ ლადო და ილიკო დარჩიები. აგრეთვე იმერლიშვილი და ობოლაძეც ხშირათ დადიოდნენ დიმიტრისთან. დიმიტრი ნახაზს უკეთებდა გაცარცვისას. ესენი ანარხისტები იყვნენ. როცა მე წამიყვანა დიმიტრიმ თავი სოციალ-დემოკრატათ გამაცნო. ჩვენს გვერდზე მცხოვრები იყო ნოე რამიშვილი. დიმიტრი მეტწილად დაახლოებული იყო იმერლიშვილთან და ობოლაძესთან. ისინი ეჩხუბებოდნენ, შენ ნოე რამიშვლთან დადიხარo. ანარქისტებთან ერთად ჩემმა ქმარმა ბანკი გაცარცვა. ერთხელ კაცი მოვიდა და მე მითხრა, თქვენი ქმარი წერილს მწერს და ფულს მთხოვს, რა უნდაო. საერთოდ ასეთ საქმეს აწარმოებდნენ ჩემი ქმარი და მისი მეგობრები. ის კაცი რომელიც წერილის შესახებ მელაპარაკებოდა მთაწმინდაში ცხოვრობდა. გვარი არ მახსოვს. მე გავყევი მაისში და მეორე წლის ივნისში წავედით საგურამოში. დიმიტრი მეუბნებოდა მე ილია ჭავჭავაძესთან ვარო გაზრდილი და მის დასთან საგინოვასთან ქონდა ახლო ურთიერთობა.~(15) (ტექსტის სტილი დაცულია - თ.ს.)

       ზემომოყვანილი დარია ჯაშის ვითომდა ჩვენების პირველი წინადადების მომდევნო წინადადებებიც - ,,ბოლო დროს ძალიან დაახლოებული იყო მეფის მთავრობის მოხელეებთან”, ,,ყოველ კრებაზე ესწრებოდა, მე თვითონ მქონდა რამოდენიმე მოსაწვევი ბარათი”, ,,იმიტომ რომ ხშირად სწერდა გაზეთებში და აქებდა მას”, მისი დაკითხვის სხვა, უფრო დიდი ტექსტებიდანაა ამოგლეჯილი, შემცირებული და ხელოვნურად შეკოწიწებული.  

        amrigad, გაყალბება შეეხო დარია ჯაშის ჩვენებებis im nawilsac, სადაც ილიკო იმერლიშვილზე და ალექსანდრე ობოლაძეზეa saubari. მეტიც, ისინი odiSvilis wignSi გამოქვეყნებულ darias ჩვენებebSი საერთოდ არ arian ნახსენები.

     საბჭოTა ხელისუფლების მიერ, ერთის მხრივ, დიმიტრი ჯაშის დადანაშაულებაზე, როგორც ილია ჭავჭავაძის მკვლელობის ადგილზე, ანუ ილია ჭavWavaZis მამულში myofze da ilias mkvlelebis damxmare-ორგანიზატორზე და მეორეს მხრივ კი, მის ,,ოხრანკის’’ აგენტად გამოცხადებაზე საუბარს აქ აღარ გავაგრძელებ. აღვნიშნავ, რომ saarqivo masalebis mixedviT dimitri jaSis gadabireba, ,,daagentureba”, ilia WavWavaZis mkvlelobis saqmis Ziebisas, 1907 wlis seqtember-oqtomberSi moxda, რის შესახებაც დაწვრილებითი ინფორმაცია მკითხველს შეუძლია ნახოს ჩემს კვლევებში.(16) აქ კი, მხოლოდ აღვნიშნავ, რომ 1908 wels d. jaSi ar ,,aqtiurobდა”, იყო ,,CrdilSi’’, rogorc droebiT umoqmedo, ,,dakonservebuli” agenti. Sesabamisad, misi agentobis damadasturebeli dokumentebi - xelfasis aRebis uwyisebi, ,,oxrankisaTvis~ micemuli informaciebi 1909 wliTaa daTariRebuli. vfiqrob, mis mier agenturuli saqmianobis dagvianebiT dawyeba ori mizezis gamo moxda. pirveli is, rom mas patimrobis Semdeg, garkveuli dro sWirdeboda kavSirebis aRsadgenad ,,oxrankisaTvis” saintereso partiebis wevrebTan, da meore, Cans Tavisi roli iTamaSa Tbilisis ,,oxrankis” xelmZRvanelebis cvlilebam 1908 wlis dasawyisSi. ამ თემაზეც შეგიძლიათ ნახოთ საინტერესო მასალები ჩემს კვლევebში.

      dimitri jaSis agenturuli saqmianobis gamJRavneba ukavSirdeba 1911 wels momxdar ambavs, როდესაც dimitri jaSma bombebis dasamzadebeli masalebi miuyara pirovnebas, visTanac hqonda dapirispireba, Semdeg ki ის daabezRa ,,oxrankaSi”. gairkva ra agentis mier danaSaulis xelovnurad Seqmnis faqti, Tbilisis ,,oxrankis” ganyofilebis ახალმა ufrosma, sakuTari agenti dimitri jaSi, metsaxeliT ,,sluCaini” daapatimra da gadaagzavna metexis cixeSi.(17) ai, esaa is istoria, romelmac daudo safuZveli ილია ჭავჭავაძის მკვლელობის პერიოდში dimitri jaSis ,,provokatorobis” და ,,ოხრანკის“ აგენტობის Sesaxeb informaciis gavrcelebas.

    dimitri jaSis ,,ოხრანკის“ აგენტობაზე, 1909 wlidan 1911 wlamde periodSi, farTo sazogadoebas warmodgena ar hqonda. dimitri jaSis agenturuli saqmianobis Sesaxeb informacia, სწორედ 1911 wels gamarTuli sasamarTlo procesis dros gaxda cnobili. rogorc saarqivo masalebidan Cans, აგენტი jaSi, ,,sluCainiს’’ მეტსახელით ,,oxrankisaTvis” informaciis miwvdas 1911 wlis ivnisamde, ანუ mis dapatimrebamde agrZelebda.

     1911 wlis ivnisSi dapatimrebuli dimitri jaSi, 1912 wlis noemberSi cixidan gaTavisuflebis Semdeg, baqoSi gadavida samuSaod, radgan saqarTveloSi aRar daedgomeboda. 1912-1913 wlebSi იგი baqoSi rkinigzაზე revizorad მუშაობდა და yalbi bileTebiს გაყიდვის გამო დააპატიმრეს და 1915 wlis martidan noembris CaTvliT 8 Tve cixeSi ijda.(18)

       1916 wels dimitri jaSma muSaoba daiwyo kavkasiis samxedro olqis StabTan moqmed kontrdazvervis ganyofilebaSi polkovnik basovTan. polkovnik basovis davაlebiT, სამხედრო უწყებისათვის საჭირო ინფორმაციის შეგროვების მიზნით 1916 wlis seqtembris bolos igi imyofeboda elizavetopolis guberniaSi da imave wlis noembris dasawyisSi ki, Savi zRvis sanapiroze.(19) სხვათა შორის, ჩემს მიერ მოზიებულ ერთ-ერთ დოკუმენტში დარია ჯაში ამბობს, რომ 1916 წელს დიმიტრი ჯაშს შავი ზღვის სანაპირო ზოლში, სოფლად მცხოვრები გერმანიის ჯაშუში აღმოუჩენია და თბილისში ბასოვთან ,,ჩამოუყვანია“.

       ზემოთ უკვე მივუთითე, რომ dimitri jaSi Tavisi ,,agenturuli“ warsulis miuxedavad cixidan ganTavisuflebis Semdeg gardacvalebamde, social-demokratebis orive frTis menSevikebis da bolSevikebis xelisuflebaSi yofnis dros - 1918-1922 wlebSi saxelisuflebo organoebSi sakmaod Semosavlian adgilebze muSaobda. swored samsaxurebrivi sakiTxi gaxda dimitri jaSisa da misi colisZmis uTanxmoebis mizezi. იგი colisZmis xeliT gasrolili tyviis msxverpli aRmoCnda და დაიღუპა 1922 წლის ივნისში. rogorc Tanamedroveebis mogonebebidan Cans, araviTar winaswarganzraxviT mkvlelobas adgili ar hqonda - es ubeduri SemTxveva iyo.(20)

         dimitri jaSi Wkviani, Tavisi wris stambis muSebis umetesi nawilisagan gansxvavebiT, საკმაოდ ganaTlebuli adamiani iyo. rogorc დოკუმენტებიდან Cans, igi social-demokratiuli partiis mxardamWer RonisZiebebSi monawileobდა, social-demokratebis ,,samxedro salarosaTvis“ fuლს აგროვებდა, ასრულებდა teroristuli da eqspropriaciuli aqtebis rigiTi damgegmavis funqcias და რაც მთავარია, იგი დარია ჯაშის ინფორმაციით, ილიკო იმერლიშვილის მეგობარი, ამხანაგი იყო.

          კოტე გორდელაძის აზრით, დიმიტრი ჯაში muSaobda ra გაზეთ ,,ივერიის“ სტამბაში da axlos icnobda ilia ჭავჭავაძიs das და მისგან რეკომენდაციის მიღება იოლად შეეძლო.(21) es ki cxadia, icodnen im adamianebmaც, ვინც ilia WavWavaZis mouravi mose memarniSvili da misi meuRle sicocxles usastikesad gamoasalmes. მოსე memarniSvili xanjlebiT ise daCexes, rom Tavi TiTqmis moaWres. ილია ჭავჭავაძის მკვლელობის შესახებ დაწერილი შრომების ავტორების ნაწილი ფიქრობს, რომ es iyo adgilobrivi ,,wiTel razmelebis“ mier, ilia WavWavaZis mosaklavad SemuSavebuli teroristuli aqtis erT-erTi rgoli. cnobilia, rom ilias mouravis mose memarniSvilis mkvleloba, romelic ilias uerTgulesi adamiani iyo, Caidines ილია ჭავჭავაძის მკვლელებმა. saguramoSi, ilia WavWavaZis saxl-muzeumSi daculia სოფიო უნდილაშვილიs mogoneba, romelSic igi ილია ჭავჭავაძის მკვლელებს - ივანე ინაშვილს, pavle fSavliSvilს da gigla berbiWaSvilს, მოსე მემარნიSვილის მკვლელებად ასახელებs. saarqivo dokumentebiს ანალიზიც ადასტურებს, რომ mose memarniSvilis mkvleloba, ილია ჭავჭავაძის მკვლელობის მსგავსად, sakmaod organizebulad ganxorcielda, რაც მეტყველებს მის წინასწარ დაგეგმვაზე.

      ძალიან საინტერესოა, kote gordelaZის naSromSi დაცული, dimitri jaSis meuRlis daria jaSis sityvebi: ,,rodesac dimitri wasvlas apirebda ilias mouravad, noe ramiSvils uTqvams, rom partiis rigebidan gagricxav, Tu marTla ilias mouravad dadeqio’’.(22) 1907 წლის 19 სექტემბერს დარია ჯაშმა დაკითხვისას განაცხადა, რომ მისი მეუღლე: ,,ტიფლისკი ლისტოკის“ სტამბაში მუშაობდა, საიდანაც აპრილში წავიდა, მაგრამ ხელფასს ივლისამდე ღებულობდა. ივნისში კი ილია ჭავჭავაძესთან დაიწყო მოურავად მუშაობა.“(23)  igive azrs imeorebs daria jaSi, 1941 wlis 6 ivniss Tavis CvenebaSi, g. berbiWaSvilis sasamarTlo procesamde winaswari dakiTxvisas: ,,sanam iliasTan mouravad wavidoda, dimitri jaSi Tavisi nebiT wavida stambidan da noe ramiSvilma adgilidan moxsna da partiidanac garicxa... vidre mouravad dadgeboda wina xanebSi dimitri jaSs xelfasi 130 maneTi hqonda’’.(24) ანუ, რაღაცა მიზეზის, თუ მიზეზების გამო დიმიტრი ჯაშმა უარი თქვა საკმაოდ კარგ, შემოსავლიან სამსახურზე და ილია ჭავჭავაძის მოურავად დაიწყო მუშაობა.

        1941 წელს გ. ბერბიჭაშვილის სასამართლო პროცესზე უშანგი ჯაშის ჩვენების მიხედვით misi Zma - დიმიტრი ჯაში 1904 წელს ,,თავართქილაძის სტამბაში’’ ასოთამწყობად მუშაობდა, ხოლო 1905 წელს ,,ივერიის” სტამბაში’’.(25) კავკასიის რაიონული ,,ოხრანკის” ერთ-ერთ საქმეში არსებული ინფორმაციით, იliko იმერლიშვილი ოფიციალურად მუშაობდა ასოთამწყობად ,,თავართქილაძის სტამბაში’’ 1907 წლის ოქტომბრამდე.(26)

       ყურადღებას ამ საკითხზე იმიტომ ვამახვილებ, რომ არ arsebobs araviTari damamtkicebeli sabuTi, dimitri jaSi saguramoSi Casvlamde icnobda, an hqonda raime kavSiri ilia WavWavaZeze ganxorcielebuli Tavdasxmis სამ monawileსთან. vgulisxmob - pავლე fSavliSvils, gიგლა berbiWaSvils da ივანე(ვანო) inaSvils. მასალების მიხედვით, erTaderTi adamiani, visac ilიa WavWavaZis mkvlelebidan ის adreve icnobda - ილიკო იმერლიშვილი იყო.

    .

 

ilia WavWavaZis msaxuri sofio undilaSvili da misi vaJi sandro undilaSvili

 

      saguramoSi cxovrobda da ilias uSualo garemocvaSi Sedioda sofio undilaSvili. is iyo ilias msaxuri - ilias ,,xabazi” - igi ase ixsenieba kote gordelaZis მიერ, ilia WavWavaZis mkvlelobis შესახებ Segrovebuli masalebSi.

    sofio undilaSvili dabadebula 1853 wels da warmoSobiT duSeTis mazris sofel kotoraanTkaridan ყოფილა. igi gauTxovebiaT sofel saguramoSi zurab undilaSvilze da misi sityvebiT, romelic 1930-iani wlebis dasawyisSi Caiwera giorgi tatiSvilma - ,,siRaribis gamo qmar-SviliT batonebs vemsaxurebodi - staroselskis da ilia WavWavaZes”.(27)  

         saqarTvelos Sinagan saqmeTa saministros saarqivo fondebSi arsebuli dokumentebidan Cans, rom ilia ჭავჭავაძიs saxlSi saguramoSi, ilias mkvlelobis organizatorebs da mkvlelobis Semsruleblebs, დიმიტრი jaSTan erTad sxva Tanamzraxvelebic hyavdaT. ახლად moZiebuli saarqivo dokumentebidan Cans, rom sofio undilaSvilma danamdvilebiT icoda, Tu vin iyvnen ilias mkvlelobis monawileebi da igi maTi faruli Tanamzraxveliც iyo.

     ilias mouravis mose memarniSvilis mkvlelobis dros, swored sofio undilaSvili imyofeboda SemTxvevis adgilTan axlos. mose memarniSvilis mkvlelobis saqmeze duSeTis mazris ufrosis mier Catarebuli mokvlevis oqmis mixedviT, 1907 wlis 7 ivniss sofio undilaSvili ToneSi acxobda purs, rodesac misi CvenebiT mas ori piri daesxa Tavze. maT igi gaakaves, xolo sxvebi ki SeiWrnen mose memarniSvilis sacxovrebelSi. misi sityvebiT man grZnoba dakarga da Tavdamsxmelebidan veravin icno.

        sabWoTa periodSi ki, 1956 wels, misi mogoneba CauweriaT ilia WavWavaZis saguramos saxl-muzeumSi, სადაც ვკითხულობთ - ,,erTxel dRisiT ilias saxlTan mivida oTxi kaci: pavle fSavliSvili, vano inaSvili, gigla berbiWaSvili da erTi viRac ucnobi. saxlis win mouravi mose dadioda. giglam is SeaCera da mkacri xmiT mimarTa, mose kidev aiReb Ralaso… berbiWaSvili sacemrad gaqanda mosesken. mose Tavis oTaxSi Sevarda. gigla da misma amxanagebi mihyvnen mas. mose da misi coli mohkles da gaiqcnen’’.

      sofio undilaSvili 1910 wels igi kvlav ილიასეულ saguramos mamulSi cxovrobda. ამავე წელს იგი daapatimres da ,,yaCaRebTan kavSiris’’ braldebiT donis rostovSi gadaasaxles. სოფიო უნდილაშვილი 1912 wels, lado feiqriSvilis mkvlelobis saqmesTan dakavSirebiT daააპატიმრეს. ამ საქმის ძიების მასალებში მისი ჩვენებაა დაცული - ,,იგი 1910 წლის ოქტომბერში ყაჩაღების მფარველობის ბრალდებით, ადმინისტრაციული წესით გაასახლეს დუშეთის მაზრიდან ქალაქ როსტოვში’’.(28) სოფიო უნდილაშვილის სიტყვებით, მან თვითნებურად დატოვა გადასახლების ადგილი და ჩამოვიდა საქართველოში. ჯერ თბილისში ცხოვრობდა, ხოლო შემდეგ კი ელიზავეტოპოლში.

      sxvadasxva masalebis SejerebiT irkveva, rom საგურამოს ტერიტორიაზე მოქმედი სოციალ-დემოკრატიული პარტიის ,,წითელი რაზმის“ ხელმძღვანელ, ილია ჭავჭავაძის მკვლელობის მონაწილე ილიკო იმერლიშვილთან სოფიო უნდილაშვილს და მის შვილ სანდრო უნდილაშვილს, ახლო კავშირები გააჩნდათ. სოფიო უნდილაშვილი1933 წელს დაწერილ მოგონებაში ამ ფაქტს srulad adasturebs: ,,რითაც შემეძლო ხელს ვუწყობდი წითელ რაზმელებს და პროპაგანდისტებს. ხშირად მოდიოდნენ. ვინახავდი ბინით და საჭმლით. ვუნახავდი თოფსა და სხვა იარაღებს, რადგან ჩემი შვილი სანდრო მათთან იყო წითელ რაზმში – ლადო ფეიქრიშვილის, ილიკო იმერლიშვილის რაზმელებს და სხვებს’’.(29)

       1910 wels saguramoSi iliaseul mamulSi mcxovrebi maswavleblis, ილია რუხაძის mogonebaSi სოფიო უნდილაშვილის და ‘’წითელ რაზმელ“ ლადო ფეიქრიშვილის ,,კარგ“ მეგობრობაზეc vxvdebiT informacias. i. ruxaZe პირდაპირ უთითებს - ,,როდესაც ,,ტყის ძმები” და მათი მეთაური ლადო ფეიქრიშვილი საგურამოს მამულში გამოჩნდებოდნენ, სოფიოსაც მოინახულებდნენ, მამულის პურ-ღვინოს მიირთმევდნენ, ღამეს სათონეში გაათენებდნენ და დილით ადრე, სანოვაგით დატვირთული ტყეს აფარებდნენ თავს’’.(30)

     aRsaniSnavia, rom სოფიო უნდილაშვილის კავშირს im dros saguramoSi moqmed ,,wiTel razmelebTan” და ,,karg” ინფორმირებულობას ილია ჭავჭავაძის მკვლელობის გარემოებების შესახებ, ადასტურებს გიგლა ბერბიჭაშვილის სასამართლო პროცესზე, დარია ჯაშის მიერ მიცემული ჩვენებებიc - ,,პურის მცხობელი სოფიო ხშირად მეტყოდა სოფელ ახატნის მცხოვრებნი ილიას მოკვლას უპირებენო“. იგივე აზრი დარია ჯაშს გამოთქმული აქვს 1930-იან წლებში დაწერილ მოგონებებში - ,,სოფიო უნდილაშვილმა და მზარეულმა ხარიტონმა... მითხრეს, რომ ახატნის ბიჭები ემზადებიან ილიას მოსაკლავად და თქვენც დიდი სიფრთხილე გმართებთო’’.(31)

      sofio undilaSvilis vaJi sandro undilaSvili, ilias mkvlelobis dros dedasTan erTad cxovrobda saguramoSi. მaswavlebელ ilia ruxaZis mogonebebidan viciT, rom ,,1910 wels, iliaseul saguramos mamulSi kvlav cxovrobdnen mefutkre daniel maslovi, puris mcxobeli qali sofio da misi vaJi Saqro’’, igive sandro undilaSvili. ilia ruxaZe sandro undilaSvilis da misi dedis sofios daxasiaTebisas, xazs usvams maT uaryofiT damokidebulebas gardacvlil ilia WavWavaZisadmi

       1933 წლით დათარიღებულ სოფიო უნდილაშვილის ვაჟის, სანდრო უნდილაშვილის ავტობიოგრაფიაში ki ნათქვამია, რომ იგი იყო რუსეთის სოციალ-დემოკრატიული მუშათა პარტიის წევრი - ,,რევოლუციურ მოძრაობაში მონაწილეობა მივიღე 1905 წელს  ქ. თბილისში ... გავიცანი გიორგი ტატიშვილი, წითელ რაზმელი ლადო ფეიქრიშვილი და მაშინვე დავიწყე მუშაობა რუსეთის სოციალ-დემოკრატიულ მუშათა პარტიაში’’.(32)        

      სანდრო უნდილაშვილმა, როგორც ,,წითელ რაზმელმა“ მისი სიტყveბით მონაწილობა მიიღო დუშეთის მაზრის მსხვილი მემამულის, თავად ნიკოლოზ ხიმშიევის(ხიმშიაშვილი) მკვლელობაში. ramdenad realobas Seesabameba es informacia jer-jerobiT daudgenelia, magram გიორგი ტატიშვილის მოგონებები ადასტურებს თავად ნიკოლოზ ხიმშიევის მკვლელობას 1909 წელს, სოციალ-დემოკრატიული პარტიიის, საგურამოს ,,რაიონuli” ორგანიზაციის საერთო კრების გადაწყვეტილების საფუძველზე, razec vrclad qvemoT visaubrebT.(33)

       სანდრო უნდილაშვილი, რომ მცხეთის და საგურამოს ტერიტორიაზე სოციალ-დემოკრატიული პარტიის ,,წითელ რაზმელების” ჩადენილი ტერორისტული აქტების აქტიური მონაწილე იყო, დასტურდება სხვა დოკუმენტითაც. ამ დოკუმენტში სანდრო უნდილაშვილი ადასტურებს თავისი დედის სოფიო უნდილაშვილის კავშირს, საგურამოს ტერიტორიაზე მოქმედი სოციალ-დემოკრატიული პარტიის ,,წითელი რაზმის“ წევრებთან: ,,1910 წელს დედაჩემი დაიჭირეს ჩემი მიზეზით და ჩემი ამხანაგების, რადგან ხშირად გვიხდებოდა დედაჩემთან მისვლა”.(34)

     საბჭოთა ხელისუფლების პერიოდში, კერძოდ, 1936 წლის შემდეგ, დაიწყო ra ილიას მკვლელობის გარემოებების გაყალბება, შესაბამისად, სოფიო უნდილაშვილის და მისი ვაჟი სანდრო უნდილაშვილის მოგონებებიდან გაქრა ინფორმაციები, რომ ისინი დაახლოებული იყვნენ საგურამოს ტერიტორიაზე მოქმედი სოციალ-დემოკრატიული პარტიის ,,წითელ რაზმელებთან” და ილიკო იმერლიშვილთან.

          ახლად მოძებული დოკუმენტებიდან irkveva, რომ ilia WavWavaZis meetle თედო ლაბაური, საგურამოში მოქმედ სოციალ-დემოკრატიული პარტიის ადგილობრივ ორგანიზაციასთან და ,,წითელ რაზმთან“ იყო დაკავშირებული. მცხეთის რაიონის ,,ძველ რევოლუციონერთა გამომკვლევი კომისიის” კრების, 1932 წლის 7 დეკემბრით დათარიღებული ოქმის მიხედვით: ,,საქართველოს ცეკადან მივლინებული ამხანაგიs - ვანო გურული(ალიხანაშვილი) და სხვების თანდასწრებით“, ,,ძველ“ სოციალ-დემოკრატებს შეუდგენიათ საგურამოს ტერიტორიაზე მოქმედი რევოლუციონერების სიa. ,,საგურამოს თემში დახოცილ რევოლუციონერთა” სიაში ჩამოთვლილ pirebs შორის weria - პავლე ფშავლიშვილი, romelsac მიწერილი აქვს - ილიას მოურავის მკვლელი. Semdeg weria ,,ვანო ინაშვილი - ილია WavWavaZiს მკვლეlobis gamo daaxrCes’’ და aqve maTTan erTad weria თედო ლაბაური. sxvaTa Soris, amave siebSi saguramos teritoriaze aqtiur revolucionerad da ,,wiTel razmelad” gigla berbiWaSvilicaa dasaxelebuli.(35) 

 

 

                              iliko imerliSvili da misi partiuli kuTvnileba

 

       iliko imerliSvili dabadebula 1885 wels mcxeTaSi. 1920-1930-ian wlebSi mcxeTis da saguramos ,,Zveli revolucionerebis” mier დაწერილ ილიკო იმერლიშვილის ბიოგრაფიიდან და საარქივო მასaლების ანალიზიდან ირკვევა, რომ igi 1907-1910-ian wlebSi, duSeTis mazraSi moqmed e.w. ,,wiTel razms” xelmZRvanelobda.  sabWoTa periodSi mkvlevarebi iliko imerliSvils bolSevikad da mefis xelisuflebis winaaRmdeg mebrZol ,,cnobil teroristad’’ moixseniebdnen. Sesabamisad, mis saqmianobasac dadebiTad afasebdnen.  magaliTad, ალეკო სანადირაძის წიგნში - ,,ცხრაასხუთელი პარტიზანები” vkiTxulobT - ,,რეაქციის პერიოდში მოქმედი წითელი პარტიზანების ერთ-ერთი თვალსაჩინო წარმომადგენელი ილიკო იორდანეს ძე იმერლიშვილი ,,მცხეთელი” დაიბადა დაბა მცხეთაში, ღარიბი გლეხის ოჯახში. სწავლობდა მცხეთის სამრევლო სკოლაში, სადაც მხოლოდ სამი განყოფილების დამთავრება მოახერხა ხელმოკლეობის გამო. გაჭირვებამ აიძულა პატარა ილიკო ხელზე მოსამსახურედ დამდგარიყო და ორიოდე გროშით დახმარებოდა წვრილშვილიან, ინვალიდ მამას. ცხრაასიან წლებში იმერლიშვილი ჩამოდის თბილისში და იწყებს მუშაობას ვინმე კოზლოვის სტამბაში... სწორედ აქ ჩაება იმერლიშვილი არალეგალურ მუშათა მოძრაობაში... 1905 წლის ბობოქარ დღეებში, თბილისის ქუჩებში, მუშებსა და შავრაზმელებს შორის მომხდარი ერთ-ერთი შეტაკების დროს, 17 წლის ილიკო მძიმედ დაიჭრა გულის არეში. მეგობრებმა იგი მთაწმინდის უბანში მოათავსეს საიმედო ოჯახში და ფარულად მკურნალობდნენ... გამოჯანმრთელების შემდეგ... რეაქციის პირველ ხანებში ილიკო იმერლიშვილი ასრულებს არალეგალური პარტიული ორგანიზაციების საგანგებო დავალებებს. ერთ-ერთი მორიგი დავალების შესრულებისას (სახელდობრ მატარებელზე თავდასხმა) იგი დააპატიმრეს და ჩასვეს მეტეხის ციხეში. მას ჩამოხრჩობა მოელოდა’’.(36)

     anton ხინთიბიძე კი, 1989 wels gamoqveynebul naSromSi წერდა - ,,ი. იმერლიშვილმა მნიშვნელოვანი როლი შეასრულა 1905 წელს მეფის მთავრობის მიერ მოწყობილ სომეხ-თათართა შეტაკების ლიკვიდაციაშიც. იგი ერთ-ერთი ხელმძღვანელთაგანი იყო იმ შეიარაღებული  რაზმებისა, რომლებიც ამ ხოცვა-ჟლეტის ლიკვიდაციისათვის იბრძოდნენ’’.(37)

     amave masalaSi avtori iliko imerlიSvilis ojaxis warmoმაvlobasac exeba. misi sityvebiT  - ,,ქართლში იმერლიშვილები, როგორც ელენე და ანიჩკა იმერლიშვილებმა (ილიკოს დებმა) გადმოგვცეს, იმერეთიდან ყოფილან გადმოსულები. (ლეჩხუმიდან, სოფ. ჩხუკუშადან) ,,ბატონს გამოქცევია ჩვენი პაპის პაპა’’, ამბობს ელენე. ბატონისაგან გამოქცეულს თავის დაფარვის მიზნით, გვარიც გამოუცვლია, თორემ უწინ ის კეთილაძე ყოფილა. გვარიც ,,იმერეთი”-დან წარმომდგარა: ,,რადგან ,,იმერეთიდან იყვნენ, იმერლიშვილად დაწერეს” გადმომცა ანიჩკამ’’.

    swored maTi ojaxis sadaurobasTan, a.v. warmoSobasTan aris dakavSirebuli iliko imerliSvilis metsaxeli ,,იმერელი“. saqme imaSia, rom 1905-1906 წლებში ილიკო იმერლიშვილს TbilisSi იცნობდნენ მეტსახელით ,,მცხეთელი”. ჩემი მოძიებული მასალებიც ადასტურებს, რომ მას თბილისელი ,,პარტიული ამხანაგები’’, ასევე სამძებრო პოლიციის ჩინები ,,მცხეთელის”-ს და ,,ილია მცხეთელი”-ს მეტსახელით მოიხსენიებდნენ.

      1906 წლის ბოლოდან, თბილისიდან დუშეთის მაზრაში ხელისუფლების რეპრესიებს გარიდებული და როგორც ქვემოთ ვნახავთ, ადგილობრივი ,,წითელი რაზმის“ ხელმძღვანელად არჩეული ილიკო იმერლიშვილის მეტსახელი mcxeTaSi არა ,,მცხეთელი’’, არამედ მისი ოჯახის და გვარის წარმოშობის შესაბამისად, ადგილობრივი მოსახლეობისgan Serqmeuli metsaxeli - ,,იმერელი“ იყო. farTod am sakiTxs qvemoT Sevexebi.

       მასალების მიხედვით, ილიკო იმერლიშვილი უშუალოდ დაკავშირებული იყო, არა მარტო ილია ჭავჭავაძის მკვლელობის მონაწილე პირებთან - გიგლა ბერბიჭაშვილთან, პავლე ფშავლიშვილთან, ივანე ინაშვილთან და kargad icnobda ილია ჭავჭავაძის მოურავ დიმიტრი ჯაშs, არამედ axlos iyo სოციალ-დემოკრატიული პარტიის ორივე ფრთის cnobil წარმომადგენლებთან. ილიკო იმერლიშვილი, romelic 7-8 წლის ასაკიდან  სხვადასხვა სტამბებში muSaobda, ჯერ შეგირდად, შემდეგ ასოთამწყობად da სწორედ თბილისში, ერთ-ერთ სტამბაში gascnobia, იმ დროს ცნობილ ბოლშევიკ ტერორისტs - ალექსანდრე(საშა) ობოლაძე და დამეგობრebula

    15-16 წლის ასაკში ილიკო იმერლიშვილი სოციალ-დემოკრატიული პარტიის აქტიური წევრი გამxდარა. მისი ძმის გიორგი იმერლიშვილის, aseve ,,megobrebis” მიერ დაწერილ mis ბიოგრაფიაში ვკითხულობთ, რომ თავდაპირველად ილიკო იმერლიშვილი გაუგზავნიათ დუშეთის მაზრაში არალეგალური საქმიანობის წასამართავად, ხოლო 17 წლის ასაკში იგი შესულა - ,,წითელი პარტიზანების” რაზმში, რაშიც ჩანს იგულისხმება სოციალ-დემოკრატიული პარტიის ,,წითელი რაზმი“.(38)

        სხვა საარქივო დოკუმენტიs mixedviT გარკვეულწილად დასტურდება, რომ 1906 წელს, ილია ჭავჭავაძის მკვლელობამდე ერთი წლით ადრე, ილიკო იმერლიშვილი დაკავშირებული iyo, სოციალ-დემოკრატიული პარტიის ცენტრალურ ორგანოებთან. იმ დროს დუშეთის მაზრაში და თბილისში ,,მოღვაწე’’ ერთ-ერთი ცნობილი სოციალ-დემოკრატი ტერორისტის, რომანოზ(რამანა) თარაშვილის მეგობრების და ,,ამხანაგების“ მიერ, 1935 wels დაწერილ ბიოგრაფიაში ვკითხულობთ - ,,1906 წელს ... დიდმა ღორმა (ტერორისტის მეტსახელია - თ.ს.) და რამანა თარაშვილმა თბილისის კომიტეტის დავალებით თბილისში მოკლეს ჯაშუში ღვინიაშვილი ... ამავე წელს საგურამოს რაიონში თავადაზნაურობას ჩამოართვეს იარაღი თარაშვილმა, ილიკო იმერლიშვილმა და დიდმა ღორმა და გადასცეს თბილისის კომიტეტს“.(39)

       დღეისათვის გამომზეურებულ სხვა უამრავ დოკუმენტში ილიკო იმერლიშვილი, 1906-1914 წლებში დუშეთის მაზრაში, კერძოდ მცხეთის და საგურამოს ტერიტორიაზე მოქმედი სოციალ-დემოკრატიული პარტიის ,,წითელი რაზმის“ ხელმძღვანელადაa დასახელებული. საარქივო მასალების მიხედვით, სოციალ-დემოკრატიული პარტიის ორგანიზაციული დაყოფის პრინციპიდან გამომდინარე, სოციალ-დემოკრატიული პარტიის ადგილობრივი ორგანოების გადაწყვეტილებების შესაბამისად, მცხეთის და საგურამოს ტერიტორიაზე ტერორისტული აქტების ჩადენა სწორედ ილიკო იმერლიშვილს ევალებოდა. აღნიშნული ფაქტი დასტურდება 1905-1921 წლებში სოციალ-დემოკრატიული პარტიის აქტიური წევრის, 1908-1914 წლებში დუშეთის მაზრის სოციალ-დემოკრატიული პარტიის სამაზრო კომიტეტის ხელმძღვანელის გიორგი ტატიშვილის მოგონებებით. მისი სიტყვებით - ,,დუშეთის მაზრის კომიტეტის კრებაზე გადავწყვიტეთ ბოქაულ ქუმსიაშვილის და დუშეთის მაზრის სტრაჟნიკების უფროსის საშა ნათიშვილის სიკვდილი. ეს დავალება მივეცით მცხეთის რაიონის წითელი რაზმის უფროს ამხ. იმერლიშვილს, რადგან ეს სკოლა და  ონიკაშვილის დაპატიმრება, დაღუპვა, იმის რაიონში - საგურამოში მოხდა’’.(40)

     1905-1907 წლებში, სოციალ-დემოკრატიული პარტიის აღმოსავლეთ საქართველოში მოქმედი ,,წითელი რაზმების“ გაერთიანებული შტაბის ხელმძღვანელის ვანო ალიხანაშვილის მონაწილეობით, 1930-იანი წლების დასაწყისში  ,,ძველი“ რევოლუციონერების სიების შედგენა დაიწყო. დუშეთის რაიონში ძველი რევოლუციონერების მიერ, 1933 წლის 6 იანვარს შედგენილი სიის მიხედვით, დუშეთის მაზრაში მოქმედი რევოლუციონერების ჩამონათვალში ილიკო იმერლიშვილი ,,ცენტრიდან“ მივლინებულ სამხედრო ხელმძღვანელებს შორისაა დასახელებული. მომდევნო დოკუმენტში კი ნათქვამია, რომ საგურამოს რაიონში ილიკო იმერლიშვილი მეთაურობდა ,,wiTel razmelTa” მე-3 რაზმს.(41) ამ და სხვა საარქივო მასალებიდან ნათლად ჩანს, რომ ara marto ილიკო იმერლიშვილი, aramed გიგლა ბერბიჭაშვილი, პავლე ფშავლიშვილი და ივანე ინაშვილი იყვნენ დუშეთის მაზრაში მოქმედი სოციალ-დემოკრატიული პარტიის ,,წითელი რაზმის“ წევრები.(42)

           1936 წლის შემდეგ, როდესაც ლავრენტი ბერიას მითითებით, პარტიული ფუნქციონერი კოტე გორდელაძე იწყებს ილიას მკვლელობის შესახებ მასალების შეგროვებას, ძველი რევოლუციონერები თავის მოგონებებში უკვე აღარ ახსენებდნენ, რომ ილიკო იმერლიშვილი საგურამოს ტერიტორიაზე მოქმედი ,,წითელი რაზმის” უფროსიc იყო. მაგალითად, გიორგი ტატიშვილი 1949 წელს სსსრ უმაღლესი სასამართლოს თავმჯდომარის და საქართველოს რესპუბლიკის პროკურორის თანაშემწის სახელზე დაწერილ წერილში, ილიკო იმერლიშვილს ukve, მხოლოდ მცხეთის რაიონის ტერიტორიაზე მოქმედი ,,წითელი რაზმის“ უფროსად მოიხსენიებda. რაც შეეხება საგურამოს ტერიტორიაზე მოქმედი ,,წითელი რაზმის“ ხელმძღვანელის ვინაობას, ასეთად იგი ლადო ფეიქრიშვილს ასახელებda.(43)

      არადა, საინტერესოა, რომ 1934 წლამდე დაწერილ ერთ-ერთ მოგონებაში გიორგი ტატიშვილი ილიკო იმერლიშვილზე წერდა - დუშეთის მაზრის ტერიტორიაზე მოქმედი ,,წითელ რაზმელების“ საერთო კრებაზე დუშეთის რაიონში ,,ავირჩიეთ საერთო ხელმძღვანელი წითელი რაზმის უფროსი  ილიკო იმერლიშვილი, თანაშემწეd ვასო ფარეშიშვილი“.(44) აღსანიშნავია ისიც, რომ ერთ-ერთ საარქივო დოკუმენტში ილიკო იმერლიშვილი დასახელებულია დუშეთის მაზრაში სოციალ-დემოკრატიული პარტიის ადგილობრივი ორგანიზაციის ხელმძღვანელადac.(45)

         აქვე მინდა დავაზუსტო ილიკო იმერლიშვილის პარტიული კუთვნილება. საქმე იმაშია, რომ 1905-1907 წლებში მენშევიკებიც და ბოლშევიკებიც ერთმანეთთან აქტიურად თანამშრომლობდნენ, მაგრამ rogorc irkveva ილიკო იმერლიშვილი ბოლშევიკებთან უფრო ახლოს იყო. ამ უკანასკნელის ბოლშევიკური პარტიისადმი კუთვნილება დასტურდება ილიკო იმერლიშვილის მეგობრების და ,,ამხანაგების” მიერ, 1934 წლის იანვარში დაწერილ მის ბიოგრაფიაში - ,,ილიკო იმერლიშვილი 1904 წლის დამლევს თუმცა, ჯერ პატარა იყო, დიდი საკითხისათვის ჯერ მომზადებული არ იყო, მაგრამ ინსტიქტურად ბოლშევიკურ ფრაქციის მუშაობას ემხრობოდა და მთელი თავისი ძალღონით ამტკიცებდა ბოლშევიკური ფრაქციის უპირატესობას. ამ ხნიდან ილიკო მოექცა ბოლშევიკური ფრაქციის გავლენის ქვეშ და პრაქტიკული მუშაობის დროს საშა ობოლაძეს არ შორდებოდა.(46)

     ილიკო იმერლიშვილს ცნობილ დუშელ ბოლშევიკ ,,წითელ რაზმელად“ მოიხსენიებda, 1905-1907 წლებში კახეთში მოღვაწე სოციალ-დემოკრატი რევოლუციონერი კოტე გურგენიშვილი თავის მოგონებებში - ,,1905 წლის ოქტომბრის დამლევს ამხანაგ სტალინის დავალებით მოხდა თბილისის გუბერნიის ყველა წითელი რაზმების გაერთიანება, სადაც არჩეულ იქნა შტაბი. ამ შტაბს დაერქვა ქართლ-კახეთის გაერთიანებული წითელ რაზმელთა შტაბი. ამ შტაბის უფროსად ხელმეორედ არჩეულ იქნა ამხ. ვანო ალიხანაშვილი(ვანო გურული, ხუნხუზა), შტაბში თელავის მაზრიდან შეყვანილ იქნენ აქვსენტი სიდამონიძე და სანდრო ყავeლაშვილი, გორის მაზრიდან ვანო ქრისტესიაშვილი და გიორგი მაჩაბელი, სიღნაღის მაზრიდან ნიკო ქადაგიშვილი, დუშეთის მაზრიდან ილიკო იმერლიშვილი. სამწუხაროდ უნდა აღინიშნოს, რომ გარდა ალიხანაშვილისა(ხუნხუზასი) ვანო ქრისტესიაშვილისა და ილიკო იმერლიშვილისა, ყველა მენშევიკი წითელრაზმელები იყვნენ’’.(47)

      საინტერესოა, რომ ამავე მასალაში დასტურდება იოსებ ბესარიონის ძე ჯუღაშვილის (სტალინი) ხელმძღვანელი როლი თბილისის გუბერნიის ,,წითელი რაზმელების” საქმიანობის წარმართვაში და ასევე მისი შესაძლო ნაცნობობა ილიკო იმერლიშვილთან -  ,,წითელი რაზმელების თანხლებით 12 იანვარს ამხანაგ სტალინის ხელმღვანელობით სოფელ საგარეჯოში მოეწყო ქართლ-კახეთის წითელ რაზმელთა სამხედრო შტაბის თათბირი’’.(48) სხვა დოკუმენტის მიხედვით ამ თათბირს დასწრებიან - საშა ობოლაძე, არკადი ელბაქიძე, კამო(ტერ-პეტროსიანი) ილიკო იმერლიშვილი, ვასო ფარეშიშვილი, რომან თარაშვილი და სხვები.(49)

      ცნობილია, რომ ოფიციალურად ილიკო იმერლიშვილი 1914 წელს დაიღუპა, უფრო სწორედ, თითქოსდა მოულოდნელად აფეთქებულმა ბომბმა შეიწირა მისი სიცოცხლე. თუმცა, მის გარდაცვალებამდე ukve cnobili iyo informacia, rom iliko imerliSvili monawileobda ilia WavWavaZis mkvlelobaSi, rac xelisuflebis Zalismieri struqturebis Seqmnil ramodenime aTeul dokumentSic aisaxa. am sakiTxs qvemoT SevexebiT.

    cxadia, ruseTis imperiis პერიოდში ილია ჭავჭავაძის მკვლელობაში ილიკო იმერლიშვილის მონაწილეობის შესახებ, მისი ყოფილი თანამებრძოლებისგან ინფორმაციების ,,მიღება“, ilia WavWavais mkvlelis realuri vinaobis dadgena უფრო იოლი იყო, ვიდრე საბჭოთა ხელისუფლების პერიოდში, თუმცა უნდა აღინშნოს, რომ როგორც მkითხველი ნახავს, როგორც რუსეTის იმპერიის, ასევე საბჭოთა  xelisuflebis interesSi simarTlis garkveva ar Sedioda.

 

 

 

iliko imerliSvilis da pavle fSavliSvilis kavSirebi

 

       ილიას მკვლელობის მესამე მონაწილე, პავლე გიორგის ძე ფშავლიშვილი (იგივე აფციაური) დაბადების მოწმობის ამონაწერის მიხედვით 1882 წლის 5 ივლისს iyo dabadebuli.(50) aRvniSnav, rom naSromis am თavSi masala ZiriTadad momaqvs, Cemi 2011 wels gamoqveynebuli monografiidan da davamate Semdgom periodSi moZiebuli masalebi.

     მose memarniSvilis mkvlelobaშi eWvmitanili da amis gamo dapatimrebuli pavle fSavliSvili gaeqca ,,straJnikebs’’ da tyეs Seafara Tavi. მან ილია ჭავჭავაძის მკვლელობაში მიიღო მონაწილეობა და როგორც ზემოთ აღვნიშნე, მხოლოდ 1908 წლის 9 თებერვალს ღამით, მცხეთის ნაწილის (უბნის) პრისტავმა ნ. მარკოვიჩმა, მემამულე ნ. ხიმშიევის დახმარებით შეძლო პ. ფშავლიშვილის, როგორც ილიას მკვლელობის ერთ-ერთ მონაწილis ხელახლა დაპატიმრება. დაპატიმრებიდან მცირე ხნის შემდეგ, 1908 წლის 11 მაისს, პავლე ფშავლიშვილი(აფციაური) მეტეხის ციხიდან გაიქცა.

     1908 წლის 11 მაისს მეტეხის ციხიდან გაქცეული პატიმრების უმეტესობა სოციალ-დემოკრატიული პარტიის ტერორისტები iyvnen და ძირითადად ეკუთვნოდნენ ბოლშევიკებს. იმ პერიოდის ერთ-ერთ ყველაზე რეზონანსული გაქცევის ორგანიზებაში და განხორციელებაში, მეტეხის ციხეში დაპატიმრებული ბოლშევიკი ტერორისტი ილიკო იმერლიშვილი მონაწილეობდა. შესაბამისად, გაქცეულებიც მისი ახლობლები, თანამოაზრეები იყვნენ da თითქოსda, მხოლოდ პავლე ფშავლიშვილი იყო უცხო ამ ადამიანების წრეში.

       metexis cixidan 1908 wlis 11 maiss gaqceulebis umetesoba safosto matarebelze Tavdamsxmelebs warmoadgendnen. saqme imaSia, rom saarqivo masalebis mixedviT, 1907 წლის 21-22 დეკემბერის ღამით, ბეიუკ-კიასიკ-ყარაიაზი სარკინიგზო ხაზის გადასასვლელზე, ყარაიაზის სადგურთან მისვლამდე ორი ვერსის მანძილზე, რელსების მოხსნის შედეგად კატასტროფა განიცადა სამსახურებრივმა მატარებელმა - ნომერი 600. როგორც ირკვევა, იგი სპეციალურად გაუგზავნიათ საფოსტო მატარებლის ნომერი 4-ის წინ, რომელსაც 500000 მანეთზე მეტი ნაღდი ფული და სხვადასხვა ფასეულობები გადაქონდა. თბილისის საოლქო სასამართლოს ხელმძღვანელის წერილში თბილისის სასამართლო პალატის პროკურორისადმი აღნიშნულია, რომ ,,პოლიციას ამ შემთხვევამდე რამოდენიმე ხნით ადრე მიუღია საიდუმლო ცნობები 21-22 დეკემბრის ღამით საფოსტო მატარებელზე თავდასხმის შესახებ და შესაბამისად მიიღო საჭირო ზომები’’.(51)

     ,,საჭირო ზომებში“ იგულისხმებოდა ის, რომ, ხელისუფლებამ, როგორც ჩანს, იცოდა თავდამსხმელების რაოდენობა, შემადგენლობა და თავდასხმის გეგმა. ამიტომ თვალის ასარიდებელი მანევრი განახორციელეს. საფოსტო მატარებლის წინ ზემოაღნიშნული სამსახურებრივი მატარებელი ნომერი 600 გაუშვეს. სამსახურებრივი მატარებლის შემადგენლობის ორ ვაგონში 30 ჯარისკაცის ოდენობის სამხედრო რაზმი იყო განლაგებული. საფოსტო მატარებელი ნომერი 4, სამსახურებრივი მატარებლის ნომერი 600-ის უკან რამოდენიმე kilometris daშორებით მიდიოდა da მხოლოდ მაშინ გადაადგილდებოდა, როცა გზის უსაფრთხოების შესახებ იღებდა წინ მიმავალი მატარებლიდან ცნობებს. ამრიგად, როგორც საარქივო მასალებიდან ჩანს, პოლიციას საკმაოდ ზუსტი ინფორმაცია ჰქონდა მიღებული თავდასხმის მზადების შესახებ.

       ანტონ ხინთიბიძე თავის წიგნში - ,,1905-1907 წლების რევოლუციისა და რეაქციის მებრძოლები“ (ქართული ფოლკლორის მიხედვით) ნათქვამია: ,,1907 წლის გაზაფხულზე, ჩვენ რევოლუციურ სამხედრო ორგანიზაციებში მივიღეთ ცნობა, რომ თბილისიდან რუსეთის მიმართულებით 1000000 მანეთი სახელმწიფო ფული მოჰქონდათ და ის ფული უნდა ჩაგვეგდო ხელში. ამის გეგმა ილიკო იმერლიშვილმა და სხვებმა განსახილველად წარუდგინეს წითელრაზმელთა შტაბის უფროსს“. შემდეგ აღნიშნულია, რომ ,,ჩვენ თბილისიდან წავედით 20 კაცამდე და ყარაიაზის მიდამოში რკინიგზა ავყარეთ. ვიღაც მოღალატემ ჩვენი საიდუმლოება გასცა. მატარებელი ჯარმა მოაცილა. ჩვენ პირისპირ იარაღით შევეტაკეთ ერთმანეთს. ჩვენ დავმარცხდით და უკან უგზო-უკვლოთ დავიხიეთ. ეს ცნობა ადგილობრივმა პოლიციამ მიიღო სართიჭალის პირას და მოქანცულებს და პატრონა გამოლეულებს ალყა შემოგვარტყა და ილიკო იმერლიშვილი და რამდენიმე ამხანაგი დაპატიმრებული მეტეხის ციხეში ჩამოგვიყვანეს. ჩვენ ჩამოხრჩობა მოგველოდა’’.(52)

      ამ შემთხვევის შესახებ, დასახელებული წიგნის ავტორს მოჰყავს მასალა იმდროინდელ გაზეთ ,,ცისარტყელა“-დან, რომელშიც ფაქტობრივად მეორდება საარქივო დოკუმენტებში არსებული ინფორმაცია. დოკუმენტების მიხედვით, მატარებლის შემადგენლობის კატასტროფის შემდეგ მატარებელში მყოფი ჯარისკაცები მაშინვე გარეთ გამოსულან და დაუწყიათ უმიზნო სროლა. ბოროტმოქმედების მხრიდან საპასუხო ცეცხლი არ ყოფილა. თავდამსხმელები ასეთ წინააღმდეგობას არ ელოდნენ და გაქცეულან.

       ამის შედეგად, გაქცეულებს დარჩათ უამრავი პირადი ნივთი: ნაბდები, ფარაჯები, ქურთუკები, ქუდები, ჩანთები, კალოშები (ფეხსატუცები) და სხვა. შემთხვევის ადგილზე ნაპოვნ ერთ-ერთ ქურთუკში კურინის პოლკის რეზერვისტის, რიგითი ბარნაბა თოფურიას ფოტოსურათები და სხვა დოკუმენტები აღმოაჩინეს. სხვა ნაპოვნი ნივთის, კერძოდ ფარაჯის სარჩულზე იყო წარწერა დოროშენკო. აღმოჩნდა, რომ მათი პატრონები იყვნენ დიდი თავადის ალექსანდრე ნიკოლოზის ძის სატყეო მამულ ყარაიაზის დარაჯები. როგორც პოლიციამ გაარკვია, დასახელებული პირები და სატყეოს მესამე დარაჯი პეტრე შავშიშვილი (იგივე შავიშვილი), ამ შემთხვევამდე რამოდენიმე ხნით ადრე, სატყეო მამულიდან მოგონილი მიზეზით დაეთხოვნენ და შემდეგ აღარ გამოჩნდნენ.(53)

      ან. ხინთიბიძეს თავის წიგნში მოჰყავს 1905-1907 წლების რევოლუციის ერთ-ერთი მონაწილის, revolucioner ი. ლელაშვილის ინფორმაცია ამ თავდასხმაზე. ამ უკანასკნელის სიტყვებით - „თბილისიდან 18 ამხანაგი წავიდა მატარებელ ბაქო-თბილისის დასახვედრად. ფული უნდა გაეტაცათ. მატარებელი გააჩერეს, მაგრამ ფული ვეღარ წაიღეს და ყველა ამხანაგი დააპატიმრეს. ბიჭები თვრამეტივე დაიჭირეს - ილიკოც და სხვებიც’’.(54)

       1908 წლის 24 დეკემბერს პოლიციამ და კერძოდ, სართიჭალის პრისტავმა გედევანოვმა დააpatimra პეტრე შავშიშვილი, ბარნაბა თოფურია, ახალწვეული ეფიმ კუჩუკი, ოზურგეთის მაზრის გლეხი სერგეი თაყაიშვილი (ტოკაიშვილი), ამიერკავკასიის რკინიგზის მთავარი სამმართველოს მუშა ალექსანდრე შავლაძე და სოფელ მცხეთის მცხოვრები ილიკო იმერლიშვილი. ზემოაღნიშნული პირებიდან პ. შავშიშვილს და ბ. თოფურიას სახაზინო ,,სამხაზიანი“ შაშხანები აღმოაჩნდათ, ე. კუჩუკს ,,სმიტ-ვესონის“ სისტემის რევოლვერი, ხოლო სხვებს და როგორც ჩანს, ილიკო იმერლიშვილსაც ,,მაუზერის“ სისტემის პისტოლეტები. იმავე 24 დეკემბერს, სართიჭალასთან დააკავეს აკიმ დოროშენკო, თბილისის საზეინკლო სასწავლებლის მოსწავლე ოგანეზ აგაბაბიანი, აზნაური ვასილ დათუნაიშვილი, romelic sinamdvileSi iyo sxvisi pasportiT mosargeble, SemdgomSi cnobili teroristi da iliko imerliSvilis ,,TanamebrZoli” 1908-1910 wlebSi - erasti jorbenaZe.(55)

       ანუ, პოლიციამ აქ სულ 10 ადამიანი დააკავა, ხოლო ზემოთ მოყვანილი მონაცემებით თავდამსხმელები ყოფილან 18-20 კაცამდე თავდამსხმელები, რომ სოციალ-დემოკრატიულ პარტიis SeiaraRebuli razmebis wevrebi iyvnen ან. ხინთიბიძის წიგნში არსებული მასალებითაც დასტურდება. მასში ისინი მოიხსენიებიან ,,მეტეხის ციხეში მყოფ პარტიზანებად“. სოციალ-დემოკრატიული პარტიისადმი საფოსტო მატარებელზე თავდამსხმელების კუთვნილებას ადასტურებს ზემომოყვანილ საარქივო დოკუმენტებში არსებული მითითება, რომ ერთ-ერთი თავდამსხმელი გიორგი ღოღობერიძე, დაპატიმრებისას მიცემული მისივე აღიარებითი ჩვენებით, სოციალ-დემოკრატიული პარტიის წევრი იყო და გლეხებს შორის აგიტაციას ეწეოდა.(56)

      ბეიუკ-კიასიკ-ყარაიაზი სარკინიგზო ხაზის გადასასვლელთან, მატარებელზე თავდასხმის ბრალდებით დაპატიმრებული პირების შესახებ ინფორმაცია რამოდენიმე საქმეშია გაბნეული. მათ შორის, თბილისის საოლქო სასამართლოს პროკურატურის საგამოძიებო მასალებშიც, რომელიც ეხება თავად ნიკოლოზ ხიმშიევის(ხიმშიაშვილი) მკვლელობის საქმეს.(57) ყველაზე სრულყოფილად კი, იგი ასახულია კავკასიის რაიონული ,,ოხრანკის“ განყოფილების საქმეში - ,,18 მსჯავრდებულის გაქცევა მეტეხის ციხიდან“;(58) თბილისის ოლქის პროკურორის ზედამხედველობის საქმეში ,,1908 წლის 11 მაისს პატიმრების გაქცევა მეტეხის ციხიდან“;(59) ,,თბილისის სასამართლო პალატის პროკურორის კანცელარიიs საქმეში’’;(60) და სხვ. რომლებიც შეიცავენ მეტეხის ციხიდან 1908 წლის 11 მაისს გაქცეულ პირებზე სხვადასხვა სახის ინფორმაციას.

        საქმე იმაშია, რომ, როგორც უკვე აღვნიშნე, ეს იმ ხანებში ერთ-ერთი ყველაზე გახმაურებული, რეზონანსული გაქცევა იყო. გაქცევა მოხდა ქალაქ თბილისის შუაგულში, თითქოსდა ძალიან კარგად დაცულ ციხეში. საბჭოთა პერიოდის დროს გამოცემული წიგნებიდან ჩანს, რომ აღნიშნული შემთხვევა ბოლშევიკების რევოლუციური საქმიანობის ამსახველ ერთ-ერთ ჰეროიკულ ეპიზოდად ითვლებოდა.

           ratom gaiqca სოციალ-დემოკრატიულ პარტიis SeiaraRebuli razmebis wevrebTan erTad pavle fSavliSvili? საფიქრებელია, რომ ის სოციალ-დემოკრატი ბოლშევიკი ტერორისტების სანდო ადამიანი და გამოცდილი ,,კადრი“ იყო.  Cans პავლე ფშავლიშვილს, იმიტომ ენდობოდა ილიკო იმერლიშვილი, რომ მასთან სულ სხვა ერთობლივ საქმეebში მონაწილეობა აკავშირებდა. ამ დასკვნის დამადასტურებელ სხვა დოკუმენტურ მასალებს, ცოტა ქვემოთ უფრო დაწვრილებით განვიხილავ.

       დავუბრუნდეთ კვლავ მეტეხის ციხიდან გაქცევის ისტორიას. როგორც კავკასიის რაიონული ,,ოხრანკის“ უფროსის ა. ერიომინის მიერ, პეტერბურგში პოლიციის დეპარტამენტის დირექტორის სახელზე გაგზავნილი წერილიდან ჩანს, rom ამ გაქცევამ ხელისუფლება საკმაოდ შეაშფოთა. წერილში მითითებულია ასევე გაქცეული პატიმრების ბრალეულობაc: ,,1908 წლის 11 მაისს საღამოს 6 საათზე გაიქცა ათი ძალიან სერიოზული პატიმარი, დაპატიმრებულები საფოსტო მატარებლის გაძარცვის საქმეზე სადგურ ყარაიაზთან. მათთან ერთად გაიქცა ექვსი პოლიტიკური მკვლელობის და ორიც სისხლის სამართლის დანაშაულის ჩამდენი პირი’’.(61) მეორე დოკუმენტის მიხედვით, რომელიც თბილისის სასამართლო პალატის პროკურორის მიერ, 1908 წლის 16 მაისს იუსტიციის მინისტრს ეგზავნება, მითითებულია გაქცევის იგივე დრო და დეტალურადაა აღწერილი გაქცევის ისტორია.

      აm გაქცევის შესახებ ვრცელი ინფორმაცია დაგვიტოვა ისიდორე რამიშვილმა თავის ,,მოგონებebში’’. masSi igi gaqcevis monawileebs ,,mTawmindis jgufis” wevrebad moixseniebs - ,,maxsendeba erTi jgufi, romelTac ,,mTawmindis jgufs” uwodebdnen da romelsac saTaveSi edga obolaZe. es jgufi TavgamodebiT icavda teroristul aqtebs da Tavdaxmebs’’.(62) am adamianebs igi e.w. ,,administraciulebad” moixseniebs da Sesabamisad swored maTze wers, rom ,,adminsitraciulebSi isxdnen 18 tusaRi, romelTac matarebelze Tavdasxma edoT bralad da sastik sasjels moelodnen. maT isargebles sapyrobileSi Seqmnili TavisuflebiT da gaqceva moawyes’’. (63) aqve isidore ramiSvili asaxelebs gaqcevis monawileebs, maT Soris TayaiSvils.(64)

       isidore ramiSvilis sityvebidanac Cans, rom გაქცევა საგულდაგულოდ მზადდებოდა, რადგან მის მომზადებაში მხოლოდ ციხეში მყოფი პატიმრები არ იღებდნენ მონაწილეობას. საარქივო დოკუმენტებიდან ირკვევა, რომ პატიმრებს და ციხის გარეთ მყოფ პირებს სისტემატური, ხშირი კონტაქტი ჰქონდათ. sxvadasxva masalebis Sejerebidan Cans, Tu patimrebis გაქცევა rogor მოxdა - გაქცევის დღეს, საღამოთი მეტეხის ციხის კარებთან მისულა erTi pirovneba და ზედამხედველისათვის უთქვამს, რომ უნდოდა პატიმარ გიორგი მაისურაძისთვის გადაეცა პურით და სანოვაგით დატვირთული კალათა. ასევე სურდა გ. მაისურაძისგან უკანვე მიეღო ცარიელი ჭურჭლიანი მეორე კალათა. ამ დროს, ეზოში ორასი პატიმარი სასეირნოდ yofila gasuli. მათ შორის ყოფილა ,,mTawmindis jgufis” wevrebis megobari, vinme giorgi მაისურაძეც. karebSi mdgom zedamxedvels, visac gasaRebebi ebara maisuraZisTvis დაუძახია, რომ ცარიელი კალათა წამოეღო. როგორც კი კარები გაუხსნიათ და პროდუქტის მომტანი უცნობისაგან მიუღიათ სანოვაგით სავსე კალათა, მეტეხის ციხის ეზოში და ციხის გარეთ ერთდროულად დაწყებულა სროლა. სროლის დროს მოუკლავთ მეგასაღებე zedamxedveli, ციხის კარებTan mdgari ori jariskaci.

      პატიმრებს ციხის შიგნით sadarajo შენობასთან ბომბი უსვრიათ, რომელიც გამაყრუებელი ხმით გამსკდარა. ჩამოცვენილა მინები და დაჭრილან იქ მყოფი ჯარისკაცები. gaqcevaSi monawile SeiaraRebul პატიმრებს დაუწყიათ iaraRidan სროლა sadarajo შენობებისთვის, რის გამოც, თავის მხრივ, ამ შენობებში ჯარისკაცebს სროლა აუტეხიაT. შეშინებული ჯარისკაცების მიერ დაწყებული უმისამართო სროლა საკმაო ხანს გაგრძელებულა.

         ამ დროს, იმ ორასამდე პატიმრიდან, ვინც მეტეხის ციხის ეზოში გასასეირნებლად იყვნენ ჩასული, 18 ადამიანი გაიქცა ან. ხინთიბიძის წიგნში მითითებულია, რომ პოლიციამ გაქცეულ პატიმართაგან ორი კაცი მოკლა ავლაბარში და დანარჩენები გადარჩნენ, რაც ნაწილობრივ დასტურდება საარქივო დოკუმენტებით. გასაქცევად 18 ადამიანი წინასწარ  იყო შერჩეული და თითქმის ყველა მათგანი სოციალ-დემოკრატიულi პარტიis bolSevikur frTasTan iyvneნ დაკავშირებული. როგორც ჩანს, გაქცევაში მონაწილე ყველა პატიმარმა კარგად იცოდა საით უნდა გაქცეულიყო. გაქცევაში მონაწილეობის მიღება, რომელიმე მათგანის მხრიდან სპონტანურად მიღებული გადაწყვეტილება არ ყოფილა, რადგან ეზოში მყოფი პატიმარების დიდი მასიდან, მხოლოდ გარკვეული კატეგორიის პირები გაიქცნენ. როგორც ჩანს, გასაქცევი პატიმრების სია წინაწარ, კარგა ხნით ადრე იყო შედგენილი. ამას ადასტურებს გაქცეული პატიმრების ერთ-ერთ საკანში ნაპოვნი წერილი, ვინმე ნიკოლოზ ჭელიძის ხელმოწერით, რომელშიც ეწერა, რომ პატიმრებს მალე მიეცემოდათ გაქცევის საშუალება და გაქცევისათვის ყველაფერი მზად იყო.(65)

      ხინთიბიძის წიგნში მოყვანილი მასალებით: ,,მოხერხებულ წუთებში ილიკო იმერლიშვილმა ბომბები გადაყარა, ამან შიშის ზარი დასცა ციხის ადმინისტრაციას, პოლიციის დაბნევით ვისარგებლეთ, ილიკო იმერლიშვილმა კარისკაცები მოკლა. მეტეხის კარები გავტეხეთ და გამოვედით 17 კაცამდის’’.(66) ცნობილია, რომ, 1908 წლის 11 მაისს მეტეხის ციხიდან გაიქცნენ:

1.      გიორგი ივანეს ძე ღოღობერიძე - 32 წლის. აზნაური, [308]  (სხვა დოკუმენტით გლეხი) წარმოშობით ქუთაისის გუბერნიიდან, სწავლობდა (გაურკვეველად წერია - თ.ს.) სასწავლებელში, მცხოვრები ქუთაისის გუბერნიის სოფელი ტიდი (დიდი) ჩიტაეთი (არანასამართლები);

2.     პეტრე რობიზონის ძე შავშიშვილი. (ზოგ დოკუმენტში იხსენიება შავიშვილად) 27 წლის, წარმოშობით თბილისის მაზრის სოფელ დიდი თონეთიდან. მცხოვრები თბილისში ნახალოვკაში (არანასამართლები);

3.      ბარნაბა დიმიტრის ძე თოფურია. 27 წლის, წარმოშობით ქუთაისის გუბერნიის, ოზურგეთის მაზრის სოფელ ლიხაურიდან (არანასამართლები);

4.     სერგო ნიკიფორეს ძე თაყაიშვილი (ტოკაიშვილი). 23 წლის, აზნაური, წარმოშობით ქუთაისის გუბერნიის, ოზურგეთის მაზრის სოფელ ლიხაურიდან. სწავლობდა და გამოვიდა ოზურგეთის მაზრის სასწავლებლის მესამე კლასიდან. იყო სატვირთო სადგურის დარაჯი თბილისში (არანასამართლები);

5.     ეფიმ საველის ძე კუჩუკი. 23 წლის, რუსი, წარმოშობით მოგილოვის გუბერნიის სოფელ ლუბიანკიდან. იმჟამად მცხოვრები თბილისში, ნახალოვკაში ბასეინის ქუჩა # 67, დაამთავრა საქალაქო სასწავლებლის 2 კლასი, მუშაობდა ზეინკლად რკინიგზის სახელოსნოებში (არანასამართლები);

6.     ალექსანდრე ბესოს ძე შავლაძე. 22 წლის, გლეხი, წარმოშობით რაჭის მაზრის სოფელ ნიკორწმინდიდან. მცხოვრები თბილისში ნახალოვკაში, ენუქიძის სახლი, ზეინკალი (არანასამართლები);

7.     ილიკო იორდანეს ძე იმერლიშვილი. 22 წლის, გლეხი, წარმოშობით დუშეთის მაზრის სოფელ მცხეთიდან, მცირე განათლებით, დაქორწინებული, ჰყავს ქალიშვილი, 1907 წლის ოქტომბრამდე მსახურობდა ასოთამწყობად თავართქილაძის სტამბაში (არანასამართლები);

8.     ოგანეზ არუთინას ძე აგაბაბიანცი. 17 წლის, თურქეთის ქვეშევრდომი, ერზრუმიდან. სომეხი, იმჟამად მცხოვრები თბილისში (არანასამართლები);

9.     ვასილი ბესიკის ძე დათუნაიშვილი. 25 წლის, გლეხი, წარმოშობით ქუთაისის გუბერნიის ოზურგეთის მაზრის სოფელ მაკვანეთიდან. მცირეგანათლებული, მსახურობდა ბათუმის რკინიგზის სასაუზმეში ლაქიად (არანასამართლები);*sinamdvileSi es iyo erasti jorbenaZe - T.s.)

10.     აკიმ ივანეს ძე დოროშენკო. 25 წლის, გლეხი, წარმოშობით დონის ვოისკის მხარიდან, სოფელ კაგალნიკიდან. შავი მუშა (არანასამართლები);

11.     ზაქრო მიხეილის ძე თურქიანცი. 19 წლის, თბილისის მცხოვრები;

12.     მირდატ არჩილის ძე ჩიროკაძე. 18 წლის, აზნაური, წარმოშობით ქუთაისის გუბერნიის სოფელ გადაგანიდან;

13.     ალექსეი სამსონის ძე ქართველოვი. 22 წლის, გლეხი, წარმოშობით თბილისის გუბერნიის სოფელ ნუმიდან;

14.     სოსიკო გიორგის ძე ბედიაშვილი. 18 წლის, გლეხი, წარმოშობით თბილისის გუბერნიის, გორის მაზრის სოფელ კავთისხევიდან;

15.     გაბრიელ ეფრემის ძე მისიხელი. 30 წლის, გლეხი,  წარმოშობით თბილისის გუბერნიის, დუშეთის მაზრის სოფელ წიწკანიდან;

16.     მელქისედეკ ივანეს ძე ბურჭულაძე. 16 წლის, გლეხი, წარმოშობით ქუთაისის გუბერნიის ოზურგეთის მაზრის სოფელ ამაღლებიდან. იმჟამად მცხოვრები თბილისში, ნახალოვკაში, გურული, მუშაობდა ამიერკავკასიის რკინიგზის მთავარ სახელოსნოებში (არანასამართლები);

17.     გიორგი ბართლომეს ძე მაისურაძე. 29 წლის, გლეხი, წარმოშობით თბილისის გუბერნიის, გორის მაზრის სოფელ კავთისხევიდან;

18.     პავლე გიორგის ძე ფშავლიშვილი. 25 წლის, გლეხი, თბილისის გუბერნიის დუშეთის მაზრის სოფელ ახალსოფლიდან (არანასამართლები). ამ პირთაგან: 

1. გიორგი ივანეს ძე ღოღობერიძე, 2. პეტრე რობიზონის ძე შავშიშვილი, 3. ბარნაბა დიმიტრის ძე თოფურია, 4. სერგო ნიკიფორის ძე თაყაიშვილი, 5. ეფიმ საველის ძე კუჩუკი, 6. ალექსანდრე ბესოს ძე შავლაძე, 7. ილიკო იორდანეს ძე იმერლიშვილი, 8. ოგანეზ არუთინას ძე აგაბაბიანცი, 9. ვასილი ბესიკის ძე დათუნაიშვილი(erasti jorbenaZe), 10. აკიმ ივანეს ძე დოროშენკო, 11. ზაქრო მიხეილის ძე თურქიანცი ბრალდებულები იყვნენ სადგურ ბეიუკ-კასიმთან (ანუ ყარაიაზთან ახლოს - T.s.) მატარებელზე თავდასხმაში გაძარცვის მიზნით და ბომბების (ჭურვების) შენახვაში. ერთ-ერთი საარქივო საქმის დოკუმენტებში აღნიშნულია, რომ ამ საქმეზე წინასწარი ძიება დამთავრდა და საქმე სამხედრო პროკურორთან გასაგზავნად იყო მომზადებული.(67)

     რაც შეეხება დანარჩენ პირებს, მათგან: 1. მირდატ არჩილის ძე ჩიროკაძე, 2. სოსიკო გიორგის ძე ბედიაშვილი, 3. ალექსეი სამსონის ძე ქართველოვი ბრალდებულები იყვნენ მკვლელობაში, კონკრეტულად ვისze გაურკვეველია. თუმცა, ბატონ ან. ხინთიბიძის წიგნში მითითებულია, რომ მეტეხის ციხიდან სხვა პატიმრებთან ერთად გაქცეულ ქართველიშვილს (ქართველოვს) ბრალდებოდა უბნის პოლიციის ზედამხედველის დაჭრა, romelic zogierTi cnobiT gardaicvala.(69) კავკასიის რაიონული ,,ოხრანკის“ საქმეში კი ზემოაღნიშნული სამი პირი ერთადაა დასახელებული და მითითებულია, რომ მათ მკვლელობაში ედებოდათ ბრალი. როგორც ჩანს, სწორედ უბნის პოლიციის ზედამხედველის ერთობლივ მკვლელობაზეა ლაპარაკი.(69)   

      პ. გუგუშვილი წერს: ,,1908 წლის 14 დეკემბერს, კუს ტბასთან ახლოს დააპატიმრეს ვ. ინაშვილი და კიდევ ცნობილი ყაჩაღი აკიმ დოროშენკო, რომელთაც დაატოვებინეს 29 ოტომბერს ყაჩაღების მიერ ნაძალადევიდან (ნახალოვკა) გატაცებული კონსტანტინე მირაქოვი’’.(70) მის წიგნში ასევე არის მოთავსებული თბილისის მაზრის უფროსის მიმართვის ასლი თბილისის საოლქო-სასამართლოს პროკურორის სახელზე, რომელიც დათარიღებულია 15 დეკემბრით. სწორედ ამ დოკუმენტშია აღნიშნული, რომ: ვანო ინაშვილთან ერთად დაპატიმრებულ იქნა გაქცეული პატიმარი აკიმ  დოროშენკო, რომელიც ამა წლის 11 მაისს გაიქცა იმ 17 კაცთან ერთად, რომლებიც ბრალდებული იყვნენ გასული წლის დეკემბერში საფოსტო მატარებელზე მომხდარ თავდასხმაში’’.(71)

     ამრიგად, ილია ჭავჭავაძის მკვლელობის მონაწილეები არაპირდაპირ კავშირშიც არიან ერთმანეთთან. ჯერ ერთი ის, რომ აკიმ დოროშენკო გარბის ციხიდან სოციალ-დემოკრატ ტერორისტებთან და ,,წითელ რაზმელებთან“ - ილიკო იმერლიშვილთან და პავლე ფშავლიშვილთან ერთად; მეორე, ვანო ინაშვილი ყაჩაღობს, იტაცებს ადამიანს ფულის გამოძალვის მიზნით, სწორედ იმავე გაქცევაში მონაწილე ა. დოროშენკოსთან ერთად.

      erT-erTi Tanamedrovis vano CitaiSvilis mogonebaSi sakmaod saintereso informaciebs vxvdebiT am sakiTxTan dakavSirebiT. misi sityvebiT, rodesac igi misula cixeSi ermile doliZis sanaxavad, saubaria ilia WavWavaZis mkvlelobaSi erT-erT eWvmitanilze, romelsac realurad aranairi kavSiri ar hqonda am mkvlelobasTan, mas iq gaucnia - ,,erTi kaci gvarad ximSiaSvili da iman gviTxra mkvlelebi me myavs Camoyvanili, isini arian inaSvili, fSavliSvili da nacvliSvili da agreTve ilia WavWavaZis meetle, romelic maTTan erTad monawileobas Rebulobdao. rodesac metexis cixeSi bombi gavarda es mkvlelebi Turme yvelani gaiqcnen… Semdeg kidev Sevxvdi ximSiaSvils. SevekiTxe rogor aris saqme meTqi, man mipasuxa: ,,raRa rogor aris. me davaWerine mkvlelebi da magaT ki gauSveso’’, es ximSiaSvili bolos mokles… ar vici namdvilad vin mokla, magram Cemi azriT albaT is jgufive moklavda’’.(72) CitaiSvili uaryofiT pirovnebad axasiaTebda ermile doliZes - ,,is iyo ubralo, avara, ase rom vTqvaT usaqmuri kaci da arasodes amisTana saqmes xels ar mokidebda’’, anu gulisxmobs mkvlelobas. rogorc mogonebis avtori ambobs, ermile doliZes misTvis aseve uTqvams - ,,ilia WavWavaZis mkvlelebi Turme aq iyvnen da uars ambobdnen mkvlelobazeo. exla ukve gaiqcnen isini. me rom winaT mcodnoda aucileblad wavaxrCobdio’’.(73) ras izamda es ukanaskneli axla SeuZlebelia gavarkvioT, magram aq moyvanili informacia, garkveulwilad adasturebs metexis cixidan ilia WavWavaZis mkvlelebis, xazs vusvam ara erTis, aramed minimum oris erTad gaqcevas metyvelebs, rom iliko imerliSvilis da pavle fSavliSvilis Sesaxeb simarTle, im dros adamianTa garkveulma wrem ukve icoda.

      CitaiSvilis naTqvami vfiqrob damajrebelia, radgan ermile doliZis garda is kargad icnobda dimitri jaSs da misi sityvebiT megobrobda kidec. Tumca, isic aRsaniSnavia, rom am ukanasknels CitaiSvili Zalian uaryofiTad axasiaTebda - ,,iseTi iyo dimitri jaSi, rom fulis gulisTvis yvelafers izamda’’.(74)

     ახლა გავარკვიოთ თუ რა აკავშირებდათ cixidan gaqceulebs ერთმანეთთან და ქრონოლოგიურად მივყვეთ ილიკო იმერლიშვილის და პავლე ფშავლიშვილის ,,მოღვაწეობას”. დოკუმენტებიდან ჩანს, რომ 1908 წლის 11 მაისის გაქცევის შემდეგ, ილიკო იმერლიშვილს დუშეთის მაზრაში გაუგრძელებია თავისი ,,საქმიანობა”. ან. ხინთიბიძის წიგნში მითითებულია: ,,პარტიზანები მეტეხის ციხიდან გაქცევის შემდეგ, წინასწარი შეთანხმების თანახმად, ხუდადოვის ტყეში წასულან, იქიდან კი დუშეთის ტყეში” და, რომ - ,,დუშეთში წასვლის ინიციატორი როგორც ირკვევა, ილიკო იმერლიშვილი უნდა ყოფილიყო, რადგან იგი პარტიული ორგანიზაციის დავალებით წინათ ამ რაიონში ყოფილა მივლინებული მუშაობის საწარმოებლად’’.(75)

     ინფორმაცია, რომ ,,მეტეხიდან გაქცევის შემდეგ ილიკო მცხეთაში, თავის ოჯახში ჩასულა”, დასტურდება საარქივო დოკუმენტებითაც. ერთი განსხვავებით, თუ ან. ხინთიბიძის წიგნში წერია, რომ: ,,სულ მალე ერთ-ერთი მოგონების მიხედვით, ის თანამებრძოლ ფარესიშვილთან ერთად კვლავ დუშეთის მაზრაშია. თავის გარშემო იკრებს რაზმელებს და ბრძოლას აგრძელებს რეაქციონერების, ჯაშუშების, ქურდების და ავაზაკების წინააღმდეგ”. ალ. სანადირაძის ინფორმაციით - ,,ვანო ფარესიშვილი ცნობილი წითელი პარტიზანია დუშეთის რაიონში. წარმოშობით გრემისხეველი, ღარიბი აზნაურის ოჯახიდან იყო’’.(76)      

           საარქივო დოკუმენტებში კი სულ სხვა პირზეა საუბარი. 1908-1909 წლით დათარიღებულ საარქივო დოკუმენტებში, ილიკო იმერლიშვილთან ერთად ვანო ფარესიშვილი საერთოდ არ იხსენიება. ის ადამიანი, ვისთან ერთადაც ილიკო იმერლიშვილმა ,,გააგრძელა ბრძოლა რეაქციონერების, ჯაშუშების, ქურდების და ავაზაკების წინააღმდეგ”, იყო მეტეხის ციხიდან მასთან ერთად გაქცეული, დუშეთის მაზრის მცხოვრები - პავლე გიორგის ძე ფშავლიშვილი.

     amas adasturebs თბილისის ,,ოხრანკის” განყოფილების უფროსის მიერ, 1908 წლის 25 სექტემბერს თბილისის ჟანდარმთა საგუბერნიო სამმართველოს უფროსისადმი გაგზავნილ წერილი, sadac წერია: ,,განყოფილებაში მივიღე საიდუმლო შეტყობინება, 1908 წლის 11 მაისს გაქცეულები: ბარნაბა დიმიტრის ძე თოფურია, პავლე გიორგის ძე ფშავლიშვილი და ილია (ილიკო) იორდანეს ძე იმერლიშვილი იმალებიან ამ უკანასკნელის სახლში მცხეთაში’’.(77)

          22 სექტემბერს პოლიციის ზედამხედველებმა ავალიანმა და პოლიანსკიმ, თბილისის ,,ოხრანკის” განყოფილების ფილერებთან - კრეხნოვთან და პერედირთან ერთად, ადგილობრივი მცხეთის ნაწილის (უბნის) პრისტავ მარკოვიჩის და მცველების (სტრაჟნიკების) რაზმის დახმარებით ალყა შემოარტყეს მცხეთაში, ილიკო იმერლიშვილის ახალ სახლს. ამ სახლში გაქცეული პატიმრები ვერ ნახეს, რადგან, როგორც აღმოჩნდა, მათ ღამე გაუთევიათ იმერლიშვილების ოჯახის კუთვნილ, იქვე მეზობლად მდებარე ძველ სახლში. ოქმის მიხედვით, პოლიციის მისვლისთანავე, როგორც ჩანს, ილიკო იმერლიშვილის მეუღლეს ელისაბედს (ლიზა) ქართულ ენაზე დაუძახია ილიკოს დედისათვის მარTა იმერლიშვილისათვის (iliko imerliSvilis deda warmoSobiT iyo saguramodan, qaliSvilobis gvari ki hqonda bazaleli - T.s.), რომელიც ძველ სახლში იმყოფებოდა, რომ ჩხრეკდნენ მათ ახალ სახლს. ამ უკანასკნელს მაშინვე ძველ სახლში შიგნიდან კარები დაუკეტია. ამ სახლთან მიახლოებისას ამტყდარა სროლა და პოლიციის ინფორმაციით, ერთ-ერთი დამნაშავე დაუჭრიათ. ამ დროს მის დასახმარებლად დანარჩენები უკან მობრუნებულან და ,,მაუზერის” სისტემის პისტოლეტებით სროლა აუტეხიათ. დაუჭრიათ მცველი (სტრაჟნიკი) გ. მჭედლიშვილი და უსარგებლიათ რა პოლიციელების დაბნეულობით ყველანი გაქცეულან. პოლიციამ ვერავინ დააპატიმრა და შემთხვევის ადგილზე, მხოლოდ ეჭვმიტანილების კუთვნილი ნივთები და ,,მაუზერის” სისტემის პისტოლეტის გასროლილი ვაზნები და რამოდენიმე ტყვია იპოვეს.

         ვფიქრობ, სწორედ ამ ეპიზოდს აღწერს, თავის წიგნში ან. ხინთიბიძეც, მაგრამ ratomRac arafers ambobs ილიკო იმერლიშვილთან ერთად მყოფ სხვა პირებზე. იგი წერს - ,,ერთხელ, ავადმყოფი ილიკო თავის ოჯახში მივიდა. ავადმყოფს თავზე დედა დაადგა, ხოლო ძმა, დათიკო, წამლებისათვის წავიდა... პოლიციამ სახლს ალყა შემოარტყა. ილიკოს ცოლმა, ლიზამ, რომელიც გარეთ იდგა და ყარაულობდა, თავდასხმა დედას შეატყობინა... დედამ კარები ურდულით ჩაკეტა და ამით თავდამსხმელები შეაფერხა. ილიკო წამოხტა, იარაღი აისხა... მტერს სროლა დაუწყო. ორი მაუზერი ეჭირა ხელებში, ორივეთი ისროდა და ჩაფრების უფროსი დაჭრა. ილიკომ დრო იხელთა, მდინარე მტკვარი გაცურა და სამშვიდობოს გავიდა’’.(78)

      arada, saarqivo masalebiT dasturdeba, rom am dros swored pavle fSavliSvili imyofeboda iliko imerliSvilTan erTad mis saxlSi. erT-erT saarqivo dokumentSi, esaa 1909 wlis 20 maiss ,,kavkasiis raionuli ,,oxrankis’’ ganyofilebis’’ ufrosis eriominis mier gagzavnili werili Tbilisis general-gubernatorTan, vkiTxulobT - ,,Tbilisis moqalaqe kontantine areSevi gasuli wlis oqtomberSi(anu erT TveSi zemoaRwerili policiis Tavdasxmidan imerliSvilis saxlze - T.s.) faruli cnobebis mixedviT, moklul iqna germanuli sasaflaos siaxloves, 1908 wlis 11 maiss metexis cixidan gaqceuli imerliSvilis da pavle fSavliSvilis mier, radgan am ukanasknelebma masSi eWvi Seitanes, rogorc gamcemze, ris Sedegad isini kinaRam ar iqnen dapatimrebuli iordane imerliSvilis saxlis Cxrekisas sofel mcxeTaSi. aRniSnuli Cxreka tardeboda mcxeTis nawilis boqaul markoviCis da Tbilisis ,,oxrankis’’ ganyofilebis policiis zedamxedvel Tavad avalovis mier, kontantine arSevis miTiTebiT, romelmac acnoba, rom metexis cixidan gaqceulebi imalebodnen sofel mcxeTaSi imerliSvilis saxlSi. Cxreka uSedegod damTavrda imis gamo, rom policias ar hyavda miyvanili borotmoqmedebis dasakaveblad Sesabamisi raodenobis Zala da maTac, isargebles ra sibneliT da adgilis codniT, miimalnen”.(79)

      sxva saarqivo masalaSic dadasturebulia, rom iliko იმერლიშვილი და პavle ფშავლიშვილი ერთად ახდენდნენ ტერორისტულ აქტებს. erT-erT saarqivo dokumentSi, yofili ,,wiTel razmelis” CvenebaSi, vkiTxulobT, rom ჯერ კიდევ 1907 წლის თებერვალში სხვა ბოლშევიკ ,,წითელრაზმელებთან" am pirebma monawileoba miiRes პორუჩიკ ლოლაძis mkvlelobaSi - ,,1907 wels TebervalSi moklul iqna poruCiki lolaZe. am mkvlelobisTvis zogi gadaasaxles, zogi Tavisuflad arian: mirdat CirokaZe, melqisedek burWulaZe, efem quCuki, giorgi xanaevi, pavle fSavliSvili, ilia imerliSvili... naxalovkaSi arsen xavTasis saxlSi cxovrobs imerliSvili’’.(80)

     is, rom ილიკო იმერლიშვილი და პავლე ფშავლიშვილი ძალიან ახლობელი ადამიანები იყვნენ, 1908 wlis 11 maisis Semdeg periodSi erTad Cadiodnen teoristul aqtebs da anxorcielebdnen Tavdasxmebs ადასტურებს ის გარემოებაც, რომ 1908 წლის დეკემბერში, პავლე ფშავლიშვილთან ერთად მოკლული ვანო პეტრიაშვილი, ხელისუფლების წარმომადგენლებს ილიკო იმერლიშვილი ეგონაT - ,,ერთი მოკლული აღმოჩნდა ცნობილი ყაჩაღი, გაქცეული მეტეხის ციხიდან და თავად ჭავჭავაძის მკვლელი პ. ფშავლიშვილი, ხოლო მეორე მგონი ,,ვანო” იმერლიშვილი”.(81)

       აღნიშნული შეცდომა გამეორებულია სხვა დოკუმენტშიც. ესაა ,,თბილისის ოლქის პროკურორის თავად ილია ჭავჭავაძის მკვლელობის საქმეში’’ არსებულ თბილისის მაზრის უფროსის, 1908 წლის 18 დეკემბრის წერილი: ,,17 დეკემბერს ჩემი თანაშემწე ინალიშვილი და თბილისის ოლქის დაცვის (სტრაჟის) ოფიცერი ნათიევი, მცველების (სტრაჟნიკების) რაზმით წააწყდნენ ყაჩაღ-ტერორისტებს პავლე ფშავლიშვილს, მცხოვრებს დუშეთის მაზრაში, ბრალდებულს თავად ჭავჭავაძის მკვლელობაში და ვანო იმერლიშვილს, გაქცეულებს გასულ წელს მეტეხის ციხიდან. ამ პირებმა აუტეხეს სროლა და საპასუხო ცეცხლით ორივე ყაჩაღი მოკლეს. მათი გვამები თბილისის მიხაილოვის საავადმყოფოშია გადატანილი ამოსაცნობად”.(82) თითქმის იგივე შინაარსის წერილი დევს ილია ჭავჭავაძის მკვლელობის გამოძიების ერთ-ერთ სხვა საქმეში.(83) policiis Cinebma მხოლოდ ორი თვის შემდეგ გაარკვიეს, რომ მეორე მოკლული იყო სულ სხვა პიროვნება. 1909 წლის 9 თებერვლის თბილისის მაზრის უფროსის წერილში თბილისის ჟანდარმთა საგუბერნიო სამმართველოს უფროსისადმი აღნიშნულია: ,,როგორც აღმოჩნდა, 1908 წლის 17 დეკემბერს ფშავლიშვილთან ერთად მოკლეს არა იმერლიშვილი, არამედ ცნობილი ყაჩაღი პეტრიაშვილი’’.(84)  

   1908 wels xelisuflebas kargad unda scodnoda pavle ფშავლიშვილიs და ილიკო იმერლიშვილიs ,,თანამებრძოლობის" შესახებ და არა მარტო ხელისუფლებაs. 1908 wlis 13 maisiT daTariRebul saarqivo saqmeSi ,,metexis cixidan 1908 wlis 11 maiss gaqceulebis Sesaxeb” daculia rusulenovani gazeTis amonaWeri, romelSic vkiTxulobT - ,,qarTuli gazeTi ,,droeba” iuwyeba, 1907 wels saxelmwifo sabWos wevr Tavad ilia WavWavaZis mkvlelobaSi erT-erTi braldebulis Sesaxeb. am dReebSi TbilisSi policiis mier  sruliad SemTxveviT dakavebul iqna, erT-erTi mTavari braldebuli Tavad ilia WavWavaZis mkvlelobaSi. amavdroulad Tbilisis mazris administraciam miiRo Setyobineba, rom sxva braldebuli am sazizRar mkvlelobaSi, dapatimrebuli iv. inaSvilis marjvena xeli, cnobili borotmoqmedi pavle fSavliSvili-afciauri Tavisi amxanagebiT imaleboda Tbilisis SemogarenSi, qalaqgareT. Tbilisis mazris administraciis Cinebma ramodenime staraJnikTan erTad gaumarTes brZola borotmoqmedebs sofel norios mimarTulebiT… straJnikebma srolis dros mokles ori borotmoqmedi. maTi cxedrebi miitanes mixailovos saavadmyofoSi, anatomiur ganyofilebaSi. gardacvlilebSi amoicnes pavle fSavliSvili(igive afciauri), yofili muSa micvalebul Tavad WavWavaZis, da imerliSvili, cnobili metsaxeliT ,,mcxeTeli”. orive maTgani 11 maiss ama wlis gaiqcnen metexis cixidan. metexis cixidan gaqcevis Semdeg fSavliSvilma da imerliSvilma Seadgines yaCaRebis banda da Tbilisis, duSeTis da TianeTis mosaxleobas SiSis zars hgvridnen’’.(85)

       ილია ჭავჭავაძის მკვლელობაში მონაწილე პირების და მეტეხის ციხიდან, 1908 წლის 11 მაისს გაქცეული ბოლშევიკი-ტერორისტების ერთობლივ მოქმედებას ერთი ჯგუფის, თუ ბანდის რიგებში ადასტურებს სხვა საარქივო დოკუმენტებიც. maT Sorisaa საქართველოს ცენტრალურ საისტორიო არქივში არსებულ თბილისის გუბერნატორის კანცელარიის ერთ-ერთ საქმეში, რომელიც ეხება პასუხისგებაში მიცემული სხვადასხვა პირების დაპატიმრებებს daculi დოკუმენტები, რომლებშიც პავლე ფშავლიშვილის ჩადენილ დანაშაულებებზეcaა საუბარი. საინტერესოა, რომ მათში იგი კვლავ დასახელებულია, როგორც ილია ჭავჭავაძის მკვლელობის მონაწილედ და განსაკუთრებით საშიში ხასიათის სხვა დანაშაულებების ჩამდენად. სახელდობრ, 1908 წლის 3-4 თებერვალს, დუშეთის მაზრის სოფლებში განხორციელებული ყაჩაღური თავდასხმების განმახორციელებელი ბანდის მეთაურად.

       როგორც დოკუმენტებიდან ჩანს, დუშეთის მაზრაში ამ ბანდის წევრებმა ჩაიდინეს ისეთი სახის დანაშაულებები, რაც იმ პერიოდში, სოფლად ,,წითელი რაზმების” ტერორისტული საქმიანობისათვის იყო დამახასიათებელი. დუშეთის მაზრის უფროსის მოხსენების თანახმად, ვიგებთ, რომ ბანდის წევრებმა სოფლებში: საგურამო, ზაქარო, ნავდარაანთკარი მოაწყეს ყაჩაღური თავდასხმები, გაძარცვეს მოსახლეობა და ერთ-ერთ სოფელში თავად ნიკოლოზ ხიმშიევის წისქვილს ცეცხლი წაუკიდეს.(86) დოკუმენტების მიხედვით, თავდამსხმელების ნაწილი მალევე დაუკავებიათ და გასასამართლებლად გადაუციათ სამხედრო-საოლქო სასამართლოსათვის.

     ილია ჭავჭავაძის მკვლელობის ერთ-ერთ საქმეში - ,,თბილისის გუბერნატორის კანცელარიის საქმე სახელმწიფო საბჭოს წევრ ილია გრიგოლის ძე ჭავჭავაძის მკვლელობაზე”, gazeT ,,ტიფლისკი ლისტოკი”-ს, 1908 წლის 12 თებერვლის ნომრის ამონაჭერია მოთავსებული. მასში ვკითხულობთ: ,,გაზეთ ,,ისარის” ცნობით, 1908 წლის 9 თებერვლის ღამით შეძლეს ილია ჭავჭავაძის მკვლელების კვალზე გასვლა. ორი მათგანი დაჭერილია. როგორც გაზეთებიდანაა ცნობილი, მცხეთის ტერიტორიაზე და სოფელ საგურამოში დიდი ხანია ყაჩაღობდა ძალიან მამაცი და როგორც ჩანს, ყაჩაღების მრავალრიცხოვანი ბანდა. ისინი ყაჩაღობდნენ მცხეთის ტერიტორიაზე და სამხედრო გზაზე. საგურამოს მცხოვრებმა ანტონ ნავდარაშვილმა და სხვა მაცხოვრებლებმა, რადგან ძალიან იყვნენ შეწუხებული, გადაწყვიტეს ბოლო მოეღოთ ამ ძარცვებისათვის. ყაჩაღებმა ეს გაიგეს და გადაწყვიტეს გლეხებისათვის დაესწროთ. 3 თებერვლის ღამით ისინი 10-12 კაცის ოდენობით, შეიარაღებული ცეცხლსასროლი და ცივი იარაღით მიადგნენ ან. ნავდარაშვილის სახლს. მან მამაცური წინააღმდეგობა გაუწია და დაჭრა სამი მათგანი. როგორც ირკვევა, ან. ნავდარაშვილს ნაჯახით მოუგერიებია თავდამსხმელები’’.

      მოდით ახლა მეორე მხარის წარმომადგენელს, სოციალ-დემოკრატs, rogorc masalebidan Cans, იმ დროს მენშევიკuri ფრთის წარმომადგენელ - გიორგი ტატიშვილს მოვუსმინოთ. 1936 წელს, კოტე გორდელაძის საგამოძიებო კომისიას მან შემდეგი ინფორმაცია მიაწოდა: ,,კრება ჩატარდა სოფელ ბიწმენდის ბოლოს, ივნისში (1906 წელი) წინამძღვრიანთკარის სკოლაში, რომელსაც დასწრნენ გლეხები სხვადასხვა სოფლებიდან და კრებამ გადაწყვიტა ჯაშუშ ანტონ ნავდარაშვილის, ტყის მცველ ალექსანდრე ცისკარიშვილის, სოფელ ნავდარაანთკარის მცხოვრებ სოლკა ჯავახიშვილის მოკვლა’’.(87)

        ანტონ ნავდარაშვილს, რომ სწორედ სოციალ-დემოკრატი ,,წითელ რაზმელები” დაესხნენ თავს, ადასტურებს გ. ტატიშვილის sxva მოგონებაც. აღნიშნული ინფორმაციები ერთმანეთს ავსებენ და გვიზუსტებენ პავლე ფშავლიშვილის და მისი ამხანაგების პარტიულ კუთვნილებას და საქმიანობას. ზემომოყვანილი მასალების ანალიზიდან გამომდინარე აშკარაა, რომ ისინი სოციალ-დემოკრატიული პარტიის, didi albaTobiT ბოლშევიკuri frTis gavlenis qveS myofi adgilobrivi ,,წითელი რაზმის” წევრები იყვნენ.  Sesabamisadac სოციალ-დემოკრატიული პარტიის ადგილობრივი კომიტეტის დავალებებს ასრულებდნენ.

     სხვა საარქივო მასალებიდან ცნობილია soflebSi - საგურამო, ზაქარო და ნავდარაანთკარი ზემოაღწერილი თავდასხმების შედეგები. ირკვევა, რომ straJnikebs 1908 wlis 8-9 თებერვალს დაუკავებიათ ივანე (იგივე ფილიპე) მოძმანაშვილი, სოფელ კოტორაანთკარის მცხოვრები. ილია ჭავჭავაძის მკვლელობის გამოძიების ერთ-ერთ საქმეში daculia ამ პირის აღიარებითი ჩვენება ე.წ. ,,განმცხადებლის ოქმი”, დათარიღებული 10 თებერვლით. აქედან პირდაპირ ჩანს, რომ მან თანამშრომლობა დაიწყო გამოძიებასთან და swored acnoba ხელისუფლებas თბილისში პავლე ფშავლიშვილის და ლადო ფეიქრიშვილის საცხოვრებელი ადგილის მისამართი. diax, amis Semdeg moxda am ukanasknelebis dapatimreba da maT mier, ilia WavWavaZis mkvlelobis meoTxe monawilis vinaobis, anu ,,imerelis” dasaxeleba, razec zemoT ukve visaubreT.

      ილია ჭავჭავაძის მკვლელობის გამოძიების ერთ-ერთ საქმეში daculia დუშეთის მაზრის უფროსის 1908 წლის 18 თებერვლიT daTariRebuli მოხსენება. მასში მითითებულია, რომ ფილიპე (ივანე) სიმონის ძე მოძმანაშვილი დაკავებულია და პირველივე ეტაპით გაიგზავნება მეტეხის ციხეში. შემდეგ სთხოვს თბილისის ოლქის სასამართლოს პროკურორს, რომ ფ. მოძმანაშვილი მოათავსონ ილია ჭავჭავაძის მკვლელებისაგან ცალკე, საიმედოდ დაცულ საკანში, რადგან - „მან მოგვცა ფასეული მითითებები პავლე ფშავლიშვილის დასაკავებლად. ახლა შიშობს, რომ შურისძიების გამო SesaZloa მოკლან. ისე კი კარგი იქნება თუ სხვა ციხეში ჩასვამენ, სადაც ზემოაღნიშნული მკვლელობის მონაწილეები პატიმრობაში არ იმყოფებიან’’.(88) სხვა საარქივო საქმიდან კი ვიგებთ, რომ საოლქო პროკურორის მოთხოვნით პავლე ფშავლიშვილი და ფილიპე მოძმანაშვილი თბილისში მეტეხის ციხეში გადაუყვანიათ, პირველი 26 თებერვალს და მეორე 10 მარტს.(89)

        ფ. მოძმანაშვილმა გამოძიებას მართლაც ნაყოფიერი ჩვენებები მისცა. მისი ერთ-ერთი ჩვენების მიხედვით, მასთან თბილისში მისულა ვინმე ჩართლელი, რომელიც მოკლულ იქნა 4 თებერვალს, სოფელ ნავდარაანთკარში ძარცვის დროს. ამ პირმა მას შესთავაზა ვიღაც ებრაელი ვაჭრის გასაძარცვავად სოფელ ზაქაროში წასვლა. ჩართლელთან ერთად ყოფილან პავლე ფშავლიშვილი, გიორგი ოზიევი, ლადო ფეიქრიშვილი. ფ. მოძმანაშვილის ჩვენების მიხედვით, isini Sediodnen bandaSi, romlis რაოდენოbac 100 კაცზე მეტი იყo. ისინი თბილისში ვაგზალთან და ნახალოვკაში ცხოვრობდნენ და მოძმანაშვილს შეეძლო იმ ადგილის ჩვენება, სადაც მათი იარაღი ინახებოდა. ფ. მოძმანაშვილი ასევე უთითებს, რომ გიგლა ბერბიჭაშვილი ცხოვრობda ვერაზე, ხოლო ვანო ინაშვილი am droisTvis წასულi  yofila თავის ძმასთან ბაქოში Tu ელიზავეტოპოლში.(90)

      აქve am masalebSi, 1908 წლის 13 მარტით დათარიღებულ წერილში, ნახენები არიან ლადო ფეიქრიშვილი, როგორც ილია ჭავჭავაძის მკვლელი და ასევე გიგლა ბერბიჭაშვილი და ვანო (ივანე) ინაშვილი. დოკუმენტში მითითებულია, რომ: ,,ერთ-ერთი დაჭრილი თანამზრახველებმა წააათრიეს საგურამოში ილია ჭავჭავაძისეულ მამულში.“ მესამე დაჭრილი, როგორც ჩანს ვანო ინაშვილი იყო. ამ ინფორმაციას ადასტურებს კავკასიის რაიონული ,,ოხრანკის“ ერთ-ერთი საქმე, რომელშიც მოთავსებულია ამ ორგანოს ხელმძღვანელების სხვადასხვა შინაარსის მიმოწერა თბილისის ,,ოხრანკის“ განყოფილებასთან. მასში მითითებულია, რომ დაპატიმრებული ალექსეი მზემურის ჩვენებით, გლეხ ანტონ ნავდარაშვილზე თავდასხმისას ნაჯახით დაჭრილი ვანო ინაშვილი ელიზავეტოპოლში გასახლებულ თავის ძმასთან  იმყოფებაo.(91)   

      ზემოთ ნახსენები ფილიპე მოძმანაშვილის ჩვენებას მოსდევს, ლადო ფეიქრიშვილის დაკითხვის ოქმის ამონაწერი. მასში წერია, რომ ლ. ფეიქრიშვილი, როგორც ეჭვმიტანილი 3-4 თებერვალს საგურამოში, ზაქაროში და ნავდარაანთკარში ყაჩაღურ თავდასხმებში, თბილისში დაიჭირეს და დაჰკითხეს. მან უჩვენა, რომ ნახალოვკაში ნადიროვას მამულში ცხოვრობდა. თავისთან ღამე გაათევინა პავლე ფშავლიშვილს, რომელმაც უთხრა, რომ მან, გიგლა ბერბიჭაშვილმა, ვანო ინაშვილმა და კიდევ ერთმა იმერელმა მოკლეს ილია ჭავჭავაძე.(92) ეს არის ჩემს მიერ უკვე ნახსენები ილია ჭავჭავაძის მკვლელობის საქმეში არსებული ოქმის ამონაწერი, რომელშიც ილიას მკვლელებს შორის სულ პირველად იხსენიება ,,იმერელი”. აქვე ერთ-ერთ დოკუმენტში მითითებულია, რომ პავლე ფშავლიშვილი ვინმე ალექსეი მზემურის სახლში ლადო ფეიქრიშვილთან ერთად  9 თებერვალს, ღამის 2 საათზე დაუკავებიათ.(93)

      სხვა საარქივო საქმეების მასალებიც ადასტურებენ, რომ ზემოაღნიშნული თავდასხმის და ილია ჭავჭავაძის მკვლელობის მონაწილე პირები, ერთიან ჯგუფად მოიაზრებოდნენ. კერძოდ, დაპატიმრებულ იქნა  ა. მზემურიც da მისი ჩვენებით, ვანო (ივანე) ინაშვილს ნახალოვკაში ავჭალის ქუჩაზე საკუთარი სახლი ჰქონდა, ხოლო - ,,ყაჩაღი ბერბიჭაშვილი ასევე ცხოვრობდა თბილისში, ვერაზე’’.(94) მსგავსი ინფორმაციები დასახელებულ პირებზე სხვა საარქივო საქმეებშიც მეორდება.(95)

      1908 წლის 3-4 თებერვალს მოწყობილ თავდასხმებში მონაწილე, დაპატიმრებული და პასუხისგებაში მიცემული პირების სრული ჩამონათვალი ასეთია: პუხა ბედოშვილი, მიხა და იორდანე ძმანაშვილები, გიგო ნავდარაშვილი, ვანო ბოლოთაშვილი, ბაგრატ ოვანოვი, ლადო ფეიქრიშვილი(CirikaSvili), პავლე ფშავლიშვილი და ფილიპე მოძმანაშვილი.

     მათგან პირველი სამი ბრალდებული იყო თავად ნიკოლოზ ხიმშიევის წისქვილის დაწვაში, ხოლო დანარჩენი ექვსი კი 3-4 თებერვალს ზემოაღნიშნულ სოფლებში ჩადენილ ყაჩაღურ თავდასხმებში.(96) ვერ დააპატიმრეს ვანო ინაშვილი, რომელიც, როგორც ზემოთ ითქვა, ანton ნავდარაშვილმა დაჭრა და Wrilobebis ,,mosaSuSeblad” თავის ძმასთან ელიზავეტოპოლში wasula.

     ამრიგად, ზემოთ გაანალიზებული დოკუმენტებიდან გამომდინარე, ჩემი აზრით, ილია ჭავჭავაძის მკვლელობის მონაწილე პავლე ფშავლიშვილი, იმიტომ გამოაქცია ციხიდან გამოცდილმა ბოლშევიკმა ტერორისტმა ილიკო იმერლიშვილმა, რომ ისიც მასავით ,,წითელ რაზმელი” და ბოლშევიკების ერთგული პირი იყო. თავის ,,წითელ რაზმელობას” პავლე ფშავლიშვილი არც კი მალავდა. 1908 წლის თებერვალში მიცემულ თავის ერთ-ერთ ჩვენებაში იგი უთითებდა, რომ ილია ჭავჭავაძის მკვლელობის შემდეგ იმალებოდა, რადგან მას როგორც ,,წითელ რაზმელს“ დუშეთის პოლიცია ეძებდა.(96)

      amrigad,  პავლე ფშავლიშვილი შემთხვევით გზააბნეული გლეხი არაა. მან ილია ჭავჭავაძეზე განხორციელებულ ტერორისტულ აქტში, როგორც ,,წითელ რაზმელმა” შეგნებულად მიიღო მონაწილეობა და მას ეს დავალებული ჰქონდა. ვინ დაავალა მას ამისი გაკეთება? ამ შემთხვევაში, როგორც იტყვიან, პასუხი ხელისგულზე დევს. დაავალა იმ ძალამ, ვინც შეუკვეთა ანტონ ნავდარაშვილზე თავდასხმის განხორციელება. უფრო მეტიც, ჩვენ თითქმის დაზუსტებით შეგვიძლია პასუხი გავცეთ კითხვასაც, თუ ვინ იყო ამ ძალის წარმომადგენელი კონკრეტული პიროვნება.

     ცხადია, იგი სოციალ-დემოკრატიული პარტიის ადგილობრივი კომიტეტის წევრი არ იქნებოდა. იმ პერიოდში მომხდარი მოვლენების თვითმხილველი და შემსწრე სოციალ-დემოკრატი მ. კლიმიაშვილი წერda: „იმ დროს თვით მცხეთის სოციალ-დემოკრატიული ორგანიზაცია თვლიდა, რომ ილიას მკვლელობა იყო პოლიტიკური ტერორისტული აქტi’’. ე.ი. duSeTSic da saguramoSic სოციალ-დემოკრატიული პარტიის ადგილობრივი კომიტეტის წევრებმა იცოდნენ, რომ ილია ჭავჭავაძის მკვლელობა იყო ტერორისტული აქტი, მაგრამ მათ ამის შესახებ დადგენილება არ მიუღიათ, არ გადაუწყვეტიათ.

     გ. ტატიშვილი შემდეგნაირად აღწერს სოციალ-დემოკრატიული პარტიის ადგილობრივი ორგანიზაციების მიერ ,,ტერორის დანიშვნის“ პროცესს: ,,როცა სოფლის მოხელე ან მემამულე ჯაშუშზე ტერორი ინიშნებოდა, პირველად ჯერ საკითხი სოფლის ორგანიზაციაში დაისმებოდა, შემდეგ კი რაიონში გაირჩეოდა, ხოლო როცა დაამტკიცებდა ცენტრალური კომიტეტი ამას, შემდეგ ხდებოდა ,,ტერორის დანიშვნა“ და მოხდენა შესაფერის ადგილას’’.(97)

    ილია ჭავჭავაძე არ იყო რიგითი ადამიანი, ამ შემთხვევაში ანტონ ნავდარაშვილის მსგავსი. ილია იმდროინდელი ქართული საზოგადოების მნიშვნელოვან ნაწილში ძალიან დიდი ავტორიტეტის მქონე, მწერალი, საზოგადო მოღვაწე და იმჟამად სახელმწიფო საბჭოს წევრი იყო. შესაბამისად, ჩემი აზრით, ასეთი რანგის ადამიანზე ,,ტერორის დანიშვნა” მხოლოდ აღნიშნული პარტიის ცენტრალურ organos შეეძლო. მისი წევრები, ლოგიკიდან გამომდინარე, ამ სახის ,,პოლიტიკური  ტერორისტული აქტის“ ორგანიზებას და შესრულებას თავის უერთგულეს, რევოლუციურ და ტერორისტულ საქმიანობაში გამოცდილ, თუ ,,ხელგაწაფულ“ წარმომადგენელს დაავალებდნენ. aseTi ადამიანი ki, ვისაც სოციალ-დემოკრატიული პარტიის ლიდერების თვალში ,,კარგი” ავტორიტეტი ჰქონდა მოპოვებული თბილისში ტერორისტული საქმიანობით, ვინც კარგად იცოდა რა ხდებოდა დუშეთის მაზრაში, მცხეთაში, საგურამოში და მის მიმდებარე ტერიტორიებზე, კარგად იცნობდა იქ მოქმედ ,,წითელ რაზმელებს’’ და მათ შავბნელ საქმიანობას swored iliko imerliSvili iyo.

      ესე იგი, თუ ვივარაუდებთ, რომ ილია ჭავჭავაძეზე ტერორისტული აქტის ორგანიზება ილიკო იმერლიშვილს დაევალა, იგი ბუნებრივია მის განსახორციელებლად, თავის ერთგულ პირებს შეკრებდა. დიახ, სწორედ სოციალ-დემოკრატიული პარტიის ბოლშევიკების ცნობილ ტერორისტთან, ილიკო იმერლიშვილთან არიან პირდაპირ დაკავშირებული ილიას მკვლელობის დანარჩენი მონაწილეები: ძველი სოციალ-დემოკრატი, TbilisSi avWalis quCaze mcxovrebi ვანო ინაშვილი, ,,წითელ რაზმელები“ - პავლე ფშავლიშვილი და გიგლა ბერბიჭაშვილი. ასევე მასთან იყო დაკავშირებული ტერორისტული აქტის სამიზნის შესახებ საჭირო ინფორმაციის მიმწოდებელი, iliko imerliSvilis  megobari ilia WavWavaZis mouravi დიმიტრი ჯაში.

 

 

 

 

გიგლა ბერბიჭაშვილის პარტიული კუთვნილება და კავშირები

 

    ilia WavWavaZis mkvlelobis Semdegi monawile გიგლა ბერბიჭაშვილიc kargad ილიკო იმერლიშვილs. kerZod, 1905 წლიდან, rodesac orive maTgani სოციალ-დემოკრატიული პარტიის იმ შეიარაღებული რაზმების წევრები იყვნენ, ვინც 1905 წლის ნოემბერში, თბილისში ერევნის მოედანზე, სომხების და თათრების Setakebis asacileblad maTi SeiaraRebuli razmebis შუაში ჩადგნენ. orive  im  ათკაციან რაზმSi Sedioda, romelsac უშუალოდ საშა ობოლაძე ხელმძღვანელობდა.

     es masalebi Tu SemorCenili gvaqvs mogonebebis saxiT, aRmoCnda saarqivo dokumentebic, sadac ილიკო იმერლიშვილი და გიგლა ბერბიჭაშვილი ერთად დასახელებული არიან ყაჩაღებს შორის დუშეთის მაზრაში. erT-erT dokumentSi vkiTxulobT - ,,pristav virubovis mtkicebiT man agenturuli gzebiT daadgina, rom aleqsandre verZeulis mkvleloba Cadenilia yaCaRuri organizaciis mier, romelic operirebulia duSeTis mazraSi, Semdegi SemadgenlobiT - vasil faresovi, estate CuguaSvili, iliko imerliSvili, sandro mamulaSvili, vaso CoCeli da berbiWaSvili’’.(98) sxva dokumentSi ki vkiTxulobT, rom 1913 wlis 2 maiss, aleqsandre verZeuli mokles mimalvaSi myofma vasil faresovma(faresiSvili), estate CuguaSvilma, iliko imerliSvilma, sandro mamulaSvilma, vaso CoCelma da berbiWaSvilma’’.(99) realurad am pirebma Caidines Tu ara zemodasaxelebuli mkvleloba amis analizi ar gagvikeTebia, magram 1913 wels, savaraudo mkvlelobis CadenaSi eWvmitanilebad berbiWaSvilis da iliko imerliSvilis erTad dasaxeleba Zalian sainteresoa.

    sxva saarqivo masalaSi saTauriT - ,,duSeTis mazraSi operirebuli yaCaRebi”, 1911 wliT daTariRebul dokumentSi, sadac CamoTvlilia duSeTis mazraSi moqmedi yaCaRebi, CamonaTvalSi isini erTi-meoris miyolebiT arian dasaxelebuli: ,,duSeTis mazra - gigla berbiWaSvili, iliko imerliSvili, adam bedoSvili, giorgi(kurdRela) xizaniSvili’’. maTi ,,operirebis’’ adgilad miTiTebulia mcxeTa da sofeli saguramo. maT gvarebs miwerili aqvs, rom dasaxelebulma pirebma miRes monawileoba nikoloz ximSievis mkvlelobaSi, sabaduris uReltexilze Tavs daesxnen goris fostas, gaZarcves straugaitisi-baraTova, aseve saguramoSi adgilobrivi sakredito amxanagobis salaro. aqve am dokumentSi naxsenebi arian vasil faresiSvili da vasil CoCeli.(100)

     საბჭოთა ხელისუფლება marTalia მალავდა gigla berbiWaSvilis da iliko imerliSvilis  კავშირებს, maT პარტიულ კუთვნილებას, magram საქართველოს შინაგან საქმეთა სამინისტროს არქივში აღმოჩნდა დოკუმენტები, რომლებიც ააშკარავებენ ათეული წლების განმავლობაში დაფარულ სინამდვილეს.

      sxva საარქივო დოკუმენტებშიc, romlebic 1930-iani wlebis pirveli naxevriT TariRdeba da romlebic ukve vaxseneT, magaliTad - ,,საგურამოს ცოცხლად მყოფი რევოლუციონერთა სიa’’, revolucionerebs Soris გიგლა ბერბიჭაშვილიcaa დასახელებული.(101) amas adasturebs, გიორგი ტატიშვილის mier 1933 წელს დაწერილი mogoneba, romlis მიხედვით გიგლა ბერბიჭაშვილი სოციალ-დემოკრატიული პარტიის აქტიური წევრი და ,,წითელ რაზმელი“ იყო: ,,დუშეთის მაზრის ერთ-ერთ სოფელში .... კომიტეტის სახელით რამოდენიმე შეიარაღებულმა ადამიანმა ფულის გამოძალვა დაუწყო გლეხებს. სოციალ-დემოკრატიული პარტიის ადგილობრივი კომიტეტის დავალებით gamomZalvelebis დაჭერა დაეკისრათ ლავრენტი ასათიანს, გიგლა ბერბიჭაშვილს, სანდრო მამულაშვილს და სანდრო ოძიშვილს”.(102)  

        გიგლა ბერბიჭაშვილის, როგორც სოციალ-დემოკრატიული პარტიის ,,წითელ რაზმელის“ საქმიანობა დასტურდება სხვა დოკუმენტითac. მისი ავტორია, zemomoyvanil dokumentSi  გიგლა ბერბიჭაშვილთან ერთად ფულის გამომძალველების ერთ-ერთი დამკავებელad naxsenebi, სოციალ-დემოკრატიული პარტიის ,,წითელ რაზმელი“  სანდრო მამულაშვილი: ,,1906 წელს სოფlidan ჩამოვიდა ჩემთან ზვიადაური ანიკო. მითხრა ხვალ სამი კაცი მოვა ჩვენს სოფელში და ერთობის კომიტეტისათვის კომლზე 40 მანეთი უნდა მოკრიფონ და წაიღონ. გუშინ იყვნენ და ხალხს ვადა მისცეს ხვალინდელი დღე, თუ არ მოგვცემთ ბომბებით მთელ სოფელს დავანგრევთო. ხალხსაც დავხოცავთ ვინც წინააღმდეგი გახდება. შეიარაღებული იყვნენ ბომბებიც ხელში ეჭირათ. მე წავედი მაშინვე შევატყობინე ლავრენტი ასათიანს და გიგლა ბერბიჭაშვილს, სანდრო ოძიაშვილს. დანიშნულ დღეს ოთხნი წავედით იარაღებით სოფელ დოვო(ა)თში. ის იყო ხალხი შეეგროვებინათ. სახლებიდან ფულს აზიდინებდნენ, ართმევდნენ. სანდრო ოძიაშვილმა თოფი ძირს ისროლა. ხალხი გაიფანტა. ჩვენ გარშემო შემოვურბინეთ ჩავსაფრდით .....fulis gamomZalvelebi იარაღაყრილები წამოვიყვანეთ. ori დღე და ღამე ჩემს გომურში მყავდა დატყვევებული“.(103)  

       1933 წლის 15 მარტს, გიორგი ტატიშვილის ხელით dაწერილ სანდრო მამულაშვილის ავტობიოგრაფიაში kvlav დადასტურებულია გიორგი ბერბიჭაშვილის სოციალ-დემოკრატიული პარტიის წევრობა: ,,ღამე ტყეებში ვიკრიფებოდით და ვსწავლობდით როგორ გვებრძოლა თავისუფლების მოსაპოვებლად, ჩვენში მოდიოდნენ ხელმძღვანელი რევოლუციონერი ამხანაგები ისიდორე რამიშვილი, შაქრო უზნაძე, ლავრენტი ასათიანი და შემდეგ გიორგი ტატიშვილი, არსენ წითლაძე, ადგილობრივი სოფლიდან კოლა ოძიაშვილი, გიგლა ბერბიჭაშვილი, სანდრო ოძიაშვილი, ვანო ღარიბაშვილი და სხვები. ვმუშაობდით რ. ს. დემოკრ. მუშათა პარტიის ხაზით“.(104)

       aqve naTqvamia, rom გიგლა ბერბიჭაშვილი იყო სოციალ-დემოკრატიული პარტიის ,,წითელი რაზმის” წევრი და სწორედ ამიტომ დასდევდნენ ,,სტრაჟნიკები” მას დასაჭერად: ,,სოფელ წინამძღვრიანთკარის სასწავლებელში ფერმის თავზე კრება მოიწვიეს მთელი საგურამოს რაიონის ასისთავების და პარტიული ხელმძღვანელების საერთო კრება ... მეორე დღეს დუშეთიდან სტრაჟნიკების ურიადნიკი ვასილა მოვიდა ჩვენს სოფელში კაზაკებით. დამიჭირა და გიგლა ბერბიჭაშვილს და სანდრო ოძიაშვილსაც ძებნა დაუწყეს სოფელში. თქვენ გუშინ სკოლის თავზე წინამძღვრიანთკარში კრებაზე იყავითო’’.(105)

          გიგლა ბერბიჭაშვილის duSeTis mazraSi moqmedi სოციალ-დემოკრატიული პარტიის ,,წითელი რაზმის” წევრობა დასტურდება იმ დროს დუშეთის მაზრაში სოციალ-დემოკრატიული პარტიის ,,პასუხისმგებელი მუშაკის’’ მიხეილ კლიმიაშვილის  მიერac: ,,როგორც კი ილიას მკვლელობა მოხდა და საზოგადოება ალაპარაკდა ამ მკვლელობაში სოც.დემოკრატიული პარტიის მონაწილეობის შესახებ მაშინვე სოც. დემოკრატიული პარტიის კომიტეტმა დაავალა თავის სასოფლო კომისიას და მის თავმჯდომარეს ვასო ცაბაძეს დაუყოვნებლივ შეედგინათ სოფლად მუშაობასთან დაკავშირებული ამხანაგებისაგან კომისია ამ საქმის გამოსაძიებლად. ..... ჩემთვის მოულოდნელი იყო გიგლა ბებიჭაშვილის ამ მკვლელობაში მონაწილეობა. იმ ხანებში გიგლა ბერბიჭაშვილი და კოლა ოძიაშვილი (ანუ გიგლა  ბერიჭაშვილთან ერთად სოციალ-დემოკრატიული პარტიის ადგილობრივი ორგანიზაციის აქტიური წევრებს შორის ზემოდასახელებული პირი - თ.ს.) მძვინვარე რეაქციისაგან თავისი სოფლიდან გამოდევნილები თbილისში ცხოვრობდნენ. გიგლა ბერბიჭაშვილი მთელ დღეებს თbილისში სანდრო გედევანიშვილთან და ავჭალაში პავლე ტუსიშვილთან ატარებდა’’.(106) sxva saarqivo masalebSi sandro gedevaniSvilic dasaxelebulia iliko imerliSvilis dajgufebis wevrad0.

        საქართველოს შინაგან საქმეთა saministros არქივში daculi sxva masalebic ადaსტურებს გიგლა ბერბიჭაშვილის სოციალ-დემოკრატიული პარტიის რიგებში ყოფნას. იგი დაპატიმრებამდე, ილია ჭავჭავაძის მკვლელობაში მონაწილეობაში ეჭვიმატანილის სტატუსით  დაკითხვისას ამბობდა: ,,პარტიის წევრი ვარ 1905 წლიდან, ...პარტიაში ვარ მიღებული დუშეთის პარტიული ორგანიზაციის მხრიდან ... მაშინ როდესაც პარტიაში მიმიღეს ამ პარტიას ერქვა მუშათა სოციალ-დემოკრატიული პარტია“.(107) sxva დაკითხვისას, გიგლა ბერბიჭაშვილი ufro აკონკრეტებდა  პარტიულ კუთვნილებას: ,,1905 წელში თუ რომელი პარტიის რიგებში ვიყავი ჩემს მიერ დაშვებულია შეცდომა, რადგან იქ მე ვუჩვენე თითქოს 1905 წელს სოც.დმ. მუშათა პარტიაში არ ყოფილიყოს ბოლშევიკური და მენშევიკური მიმართულება. პირიქით ასეთი იყო და მე პირადად ვიბრძოდი ბოლშევიკების მხარეზე“.(108)

        zemoT ukve aRvniSne, rom გიორგი ტატიშვილი 1930-iani wlebis bolodan ukve უარყოფით კონტექსტში იხსენიებda ივანე ინაშვილს, პავლე ფშავლიშვილს და გიგლა ბერბიჭაშვილს. Cans man viRacisgan araoficialurad Tu oficialurad ,,miiRo” miTiTebebi am adamianebis Sesaxeb. Tumca es mxolod varaudia, faqtebi ki isaa, rom giorgi tatiSvili 1941 წლის გიგლა ბერბიჭაშვილის სასამართლო პროცესზე, am ukanasknelis ილიას მკვლელობაში აქტიურ მონაწილეობაზე aqtiurad saubrobda da uaryofiTadac axasiaTebda.

           1940-ian wlebis meore naxevarSi daweril Tavis mogonebebSi da werilebSi გიორგი ტატიშვილი ukve sxva rames ambobda. werda, rom ,,პარტიის დავალებით” მას მოუხდენია რა ილია ჭავჭავაძის მკვლელობის შესახებ ,,მთელ რაიონში და მაზრაში კვლევა-ძიება”, ვერ მოუპოვებია იმისი დამადასტურებელი მასალა, თუ ილია ჭავჭავაძის და მისი მოურავის მოსე მემარნიშვილის მკვლელობis Cadenis sakiTxi, რომელ ადგილობრივ ორგანიზაციაში იყო დასმული. metic, მისი სიტყვებით - ,,არსად არაფერი აღმოჩნდა, თუ მაზრის რაიონის რომელ პარტიაში იყვნენ ვანო ინაშვილი და გიგლა ბერბიჭაშვილი, არც მათ წითელ რაზმში ყოფნა, რომელიმე რაიონში ან მაზრაში. თვით საგურამოს რაიონის ორგანიზაციაში არ დადასტურდა მათ პარტიაში და წითელ რაზმში ყოფნა. ინაშვილი მაშინ მამასახლისად იყო, როცა გორის მაზრაში და დუშეთში წითელი რაზმი შედგა. გიგლა ბერბიჭაშვილიც ქურდბაცაცა მძარცველებთან დაბრძანდებოდა. მას პარტიაში ან წითელ რაზმში შესვლას ვინ აღირსებდა’’.(109) ai, ase xdeboda sabWoTa periodSi partiis ,,xazis” Tu ,,zemodan miTiTebis’’ Tanaxmad adamianebis mier Sexedulebebis da istoriuli ,,mexsierebis’’ Secvla.

       საბჭოთა ხელისუფლება მალავდა, არა მარტო ილია ჭავჭავაძის მკვლელების პარტიულ კუთვნილებას, არამედ მათ კავშირებს ბოლშევიკური პარტიის სხვადასხვა რანგის წევრებთან. მაგალითად, გიგლა ბერბიჭაშვილის კავშირს, 1900-iani wlebis dasawyisSi social-demokratiuli partiis bolSevikuri frTis aqtiur partiul ,,moRvawe” მარო ხუციშვილთან. ეს უკანასკნელი ცნობილ ბოლშევიკებთან - კამო (ტერ-პეტროსიანი), ვანო თარხნიშვილი, გიორგი ელისაბედაშვილი და სხვებთან ერთად, 1905-1907 წლების რევოლუციის ყოფილა დროს სოციალ-დემოკრატიული პარტიის wevrebis არალეგალური შეკრებების აქტიური მონაწილე.

       ესაა ამონარიდი Sinagan saqmeTa saministros partiul არქივში დაცული მარიამ ნიკოს ასული ხუციშვილის, 1934 წლის სექტემბერში დაწერილი ავტობიოგრაფიიდან. Saubari exeba 1904 wels - ,,თბილისში ... მე ვასრულებდი არალეგალური კრებების დარაჯობას ... მეთაურად ითვლებოდნენ ბათუმიდან: კოლია ლომთათიძე, თბილისში კი - თეოფილე ჩიჩუა, კიდევ მოდიოდა ბოლქვაძე ვანო და კამო პეტროსიანი ჩიკორა. წევრებად ითვლებოდნენ - ტრიფონ რამიშვილი, სოლომონ დოლიძე, იუსტინე ვადაჭკორია, მაკარა გოგუაძე, ბესო მაისურაძე, ვარლამ სიმონიშვილი, ვასო ზაქარიაშვილი, მიხა ჩოდრიშვილი, გიგო ხეჩუაშვილი, გიორგი ქუჩიშვილი, ბერბიჭაშვილი გიგლა, ანდრო დოლიძე, თედორე დოლიძე, ვანო გაგუა, ევგენი დვალი, კასპიდან მოდიოდა გამხიტაშვილი კოსტა, თბილისში - ჯორჯიაშილი არსენა, ბათუმიდან ჩამოდიოდა კობა ჯუღაშვილი, იგივე სტალინი’’.(110)

          გიგლა ბერბიჭაშვილის და იოსებ ჯუღაშვილის ერთად მონაწილეობა ბოლშევიკების არალეგალურ კრებებში, ირიბად დასტურდება თვითონ გიგლა ბერბიჭაშვილის მიერ ამ დოკუმენტზე გაკეთებული წარწერით: ,,ნამდვილად ვადასტურებ რომ ამხ. ხუციშვილი მარო ნიკოს ასული ღებულობდა მხურვალე მონაწილეობას 1905 წლიდან 1907 წლამდის ნიკოლოზის წესწყობილების წინააღმდეგ. ორჯელ იყო დაჭრილი. 1907 წლიდან მე წავედი პერსიაში. ბერბიჭაშვილი. პარტ. სტაჟი 1905 წ. პარტ. წიგნაკი # 0856831. წითელ პარტიზანთა წიგნაკი #188. ბერბიჭაშვილი’’.(111)

      საბჭოთა პერიოდში გიგლა ბერბიჭაშვილის სასამართლო პროცესზე 1905-1921 წლებში სოციალ-დემოკრატიული პარტიის აქტიური წევრის, გიორგი ტატიშვილის, დუშეთის მაზრის ყოფილი უფროსის ყარამან ფაღავას და სხვა მოწმეების ჩვენებები, თითქოსდა გიგლა ბერბიჭაშვილი  სოციალ-დემოკრატიული პარტიის წევრი კი არა, არამედ რიგითი სისხლის სამართლის დამნაშავე იყო ემსახურებოდა ერთ მიზანს, ილია ჭავჭავაძის მკვლელობაში სოციალ-დემოკრატიული პარტიის წევრების da kerZod, am partiis bolSevikuri frTis მონაწილეობის კვალი დაეფარათ.

 

 

 

 

ილია ჭავჭავაძის მკვლელების მიერ ჩადენილი ერთობლივი დანაშაულებები

      iliko imerliSvilis da misi Tanamraxvelebis kavSirebis ukeT warmოსaCenad gTavazobT masalas, romelic ZiriTadad aRebuli maqvs ჩემი 2011 wels gamosuli monografiidan.

     ილია ჭავჭავაძის მკვლელების მიერ ერთობლივად ჩადენილი დანაშაულებების შესახებ, საქართველოს ცენტრალურ ისტორიულ არქივში ბევრი დოკუმენტი moviZie, ილიას მკვლელობასთან კავშირის არმქონე სულ სხვა საარქივო საქმეებში. მათ შორის ერთ-ერთია, zemoT ukve naxsenebi, 1900-ან წლებში დუშეთის მაზრაში მცხოვრები, მსხვილი მემამულe, თავად ნიკოლოზ(ნიკა) ხიმშიევის (ხიმშიაშვილი) მკვლელობის gamoZiebis საქმე. ისმება კითხვა, ვინ იყო თავადი ნიკოლოზ ხიმშიევი და რა საერთო აქვს მის მკვლელობას ილია ჭავჭავაძის მკვლელობასთან?

       როგორც masalebidan ჩანს, თავად ნიკოლოზ ხიმშიევს, 1905 წელს სოციალ-დემოკრატების ყოველკვირეული ლეგალური ჟურნალი ,,მოგზაურის” საგურამოელი კორესპონდენტი ვ.ნ. (ვასილ ნაცვლიშვილი) ილია ჭავჭავაძეზე დაწერილი წერილების მსგავსი პასკვილებით, ანალოგიურ ბრალდებებს უყენებდა და აბრალებდა ათასგვარი სისაძაგლის ჩადენას. 1906 წელს, როგორც ,,გლეხების შემწუხებელს” მოიხსენებდა ნ. ხიმშიაშვილს სოციალ-დემოკრატების ყოველდღიური გაზეთი ,,ტალღა”. ამასთან ერთად, დუშეთის მაზრაში ,,მოღვაწე” სოციალ-დემოკრატი აგიტატორების სიტყვიერი აგიტაცია და ,,წითელ რაზმელების” თავად ნიკოლოზ ხიმშიევის მამულზე თავდასხმები - ხეხილის, ვენახის აჩეხვა, წისქვილის დაწვა, 1905-1907 წლებში ილია ჭავჭავაძის წინააღმდეგ მიმართული ქმედებების ანალოგიური იყო.(112)

      სოციალ-დემოკრატების ორივე ფრთის წარმომადგენლები 1910-1920-იან წლებში თვლიდნენ, რომ ილია ჭავჭავაძე ,,აგრარულ ნიადაგზე” მოკლა ადგილობრივმა გლეხობამ. ისინი ნიკოლოზ ხიმშიევის მკვლელობასაც, ასევე ,,აგრარულ ნიადაგზე” ადგილობრივი გლეხების ჩადენილ მკვლელობად იხსენიებდნენ.

      ზემოთ უკვე აღვნიშნე, რომ ჩემი დასკვნით, ილიას მკვლელობა ,,უბრალო საგურამოელმა გლეხებმა” სპონტანურად კი არ ჩაიდინეს, არამედ ეს იყო სოციალ-დემოკრატიuli partiis ბოლშევიკuri frTiს მიერ კარგად ორგანიზებული ტერორისტული აქტი. მსგავსი ტერორისტული მეთოდების და ხერხების გამოყენებით, 1909 წელს მოკლულ იქნა ნიკოლოზ ხიმშიევიც. უფრო მეტიც, ორივე მკვლელობაში მონაწილე პირები, მცირე გამონაკლისის გარდა სოციალ-დემოკრატიული პარტიის ,,წითელ რაზმელები” და როგორც მათ იმდროინდელი ხელისუფლება მოიხსენიებდა - ,,ყაჩაღ-ტერორისტების’’ და ,,შანტაჟისტების’’ ერთი ბანდის წევრები იყვნენ.(113)

     მსხვილი მემამულე, 1907 წლის შემოდგომაზე სახელმწიფო საბჭოს ამომრჩეველი (ხმოსანი), თავადი ნიკოლოზ ხიმშიევი საკმაოდ ცნობილი პიროვნება იყო. მისი მკვლელობის გამოძიების რამოდენიმე ტომი, სხვადასხვა საარქივო საქმეების სახით არსებობს საქართველოს საისტორიო ცენტრალურ არქივში. ერთ-ერთი მათგანია თბილისის სასამართლო პალატის პროკურორის საქმე - ,,დუშეთის მაზრის თავად ხიმშიევის მკვლელობა ილია იმერლიშვილის და სხვების მიერ’’.(114)  

      აქ მოთავსებულია უამრავი დოკუმენტი, რომელიც იძლევა ილია ჭავჭავაძის მკვლელობასთან პარალელების გავლების კარგ საშუალებას. მხოლოდ მათი უბრალო გადათვალიერებითაც კი, ცხადი ხდება ნიკოლოზ ხიმშიევის მკვლელობაშიc swored ილია ჭავჭავაძის მკვლელები იღებდნენ მონაწილეობას ორი ადამიანის გამოკლებით - 1908 წლის 17 დეკემბერს მოკლული პავლე ფშავლიშვილი და ილია ჭავჭავაძის მკვლელობაში მონაწილეობის გამო გასამართლებული, 1909 წლის 21 აგვისტოს ჩამოხრჩობილი ვანო ინაშვილი.

      ზემოაღნიშნულ საქმეში გაერთიანებულია ნიკოლოზ ხიმშიევის მკვლელების ჯგუფის მიერ ერთობლივად ჩადენილი სამი დანაშაულის გამოძიება. მათგან, პირველი არის მარტყოფ-იორის მეტყევე გ. ბალტლონზე თავდასხმა.(115)

     დოკუმენტებიდან ირკვევა, რომ 1909 წლის 9 სექტემბერს, საღამოთი, მეტყევე ბალტლონს ხუთმა ბოროტმოქმედმა იარაღის მუქარით მისი საცხოვრებელი სახლიდან გასტაცა: სამი ,,სმიტ-ვესონის” სისტემის რევოლვერი, სამი ,,ბერდანის” სისტემის SaSxana, ფული და მისი მეუღლის კუთვნილი ოქროს ნივთები. მათ ასევე წაიღეს, 1909 წელს შედგენილი, ხის უკანონო ჭრის და საქონლის თვითნებური ძოვების აღკვეთის 150 აქტი.

      ამ თავდასხმაში მონაწილეობდნენ ილია (ილიკო) იმერლიშვილი, სოფელ ნორიოს მკვიდრი ლადო ფეიქრიშვილი(ჭრიკიშვილი, ჩირიკაშვილი), ვასილ დათუნაიშვილი(erasti jorbenaZe) და სხვები.(116) gamoZiebis masalaSi აღნიშნულია, რომ ილია (ილიკო) იმერლიშვილმა მეტეხის ციხიდან გაქცეული პატიმრებიდან ყაჩაღების ბანდას გაუკეთა ორგანიზება.(117) aqve mivuTiTeb, rom dokumentSi naTqvamia ლადო ფეიქრიშვილიs sikoWlis Sesaxeb, rac damatebiT adasturebs, rom igi ilia WavWavaZis mkvlelTa Soris ar iyo, radgan ილია ჭავჭავაძის მკვლელებს შორის ასეთი ფიზიკური ნაკლის მქონე პირზე, არც ერთ დოკუმენტში არაა საუბარი.

      ილია(ილიკო) იმერლიშვილის მონაწილეობას ამ თავდასხმაში რამოდენიმე მოწმის ჩვენება ადასტურებს. თავდამსხმელთა შორის ილიკო იმერლიშვილი და ვასილი დათუნაიშვილი(ersati jorbenaZe) მათთვის წარდგენილ ფოტოებზე დაზარალებულმა მეტყევემ, მისმა მეუღლემ და მოახლემ ამოიცნეს. მოწმედ დაკითხული sofel ნორიოს ერთ-ერთი მცხოვრების ჩვენებით, 9 სექტემბერს, მეტყევის გაძარცვის შემდეგ, საღამოთი, მასთან წისქვილში ,,მაუზერებით” შეიარაღებული ხუთი პირი მისულა პურის სათხოვნელად. მათ შორის მისთვის kargad ნაცნობი ლადო ფეიქრიშვილი. წარდგენილ ფოტოებზე man ილია(ილიკო) იმერლიშვილიc ამოიცნო. შეგახსენებთ, რომ ან. ხინთიბიძis wignSi მითითებულია: ,,ბათუმიდან 23 ,,მაუზერი” ჩამოიტანეს 1908 წლის 11 მაისს მეტეხის ციხიდან გაქცეულების შესაიარაღებლად”-o ასე რომ, ჩანს, სწორედ ამ sistemis იარაღით იყვნენ თავდამსხმელები შეიარაღებული.

    daaxloebiT ერთ თვეში, 1909 წლის 7 ოქტომბერს, დღის სამ საათზე, დუშეთის მაზრის სოფელ აბანოთხევში, ამავე ჯგუფის, თუ ბანდის ექვსმა წევრმა, შეარაღებულებმა ,,მაუზერის” სისტემის პისტოლეტებით და, როგორც ჩანს, მეტყევის სახლიდან გატაცებული ,,ბერდანის” სისტემის SaSxanebiT, მოკლეს თავადი ნიკოლოზ ხიმშიევი. გამოძიების აზრით, ეს იყო ძალიან თავხედური, ყოველგვარ ზღვარს გადაცილებული თავდასხმა, რადგან დანაშაული ბოროტმოქმედებმა მაზრის ცენტრიდან, ქალაქ დუშეთიდან, სულ რაღაც 9 ვერსის დაშორებით ჩაიდინეს.(118)     

      თბილისის ოლქის პროკურორის 1909 წლის 28 ოქტომბრით დათარიღებულ წერილში, თბილისის სასამართლო პალატის პროკურორის სახელზე, დეტალურადაა აღწერილი მკვლელობის გარემოებები. მასში ნათქვამია, რომ: ,,ნ. ხიმშიევი ქოხში იჯდა, თვალყურს ადევნებდა მუშების მიერ ყურძნის კრეფას და ყურძნის წვენის ჩასხმას ჭურჭლებში. პარალელურად ღვინით მოვაჭრეებთან მოლაპარაკებას აწარმოებდა. მისი მოურავი ვასილ ოზიევი კი მუშების მიერ გადასხმული ღვინის რაოდენობას იწერდა. (იგულისხმება ყურძნის წვენი - თ.ს.) მოულოდნელად ქოხის გვერდზე დალაგებული ღვინის კასრების მხრიდან ექვსი პირი გამოჩნდა, რომლებიც შეიარაღებული იყვნენ სწრაფმსროლელი ცეცხლსასროლი იარაღით და რევოლვერებით. მათ ნ. ხიმშიევს სროლა დაუწყეს და თან იძახოდნენ - ,,ჩვენ აქ სამი დღეა გელოდებოდითო’’.(119) როგორც გამომძიებელი აღნიშნავს, მათ თავდასხმა ღიად და მოურიდებლად, მუშათა მთელი ჯგუფის თვალწინ ჩაიდინეს.(120)  

       აღნიშნულ შემთხვევასთან დაკავშირებით, 1910 წლის 20 ივლისით დათარიღებულ სხვა დოკუმენტში ნათქვამია, რომ პირველი ვინც დაუწყო სროლა ნ. ხიმშიევს და თან აგინებდა, იყო ილია იმერლიშვილი, რომელიც მოწმეებმა სახეზე ამოიცნეს.(121) ამასთან, ნ. ხიმშიევს ძირითადად ორი პირი ესროდა და მეორე იყო ვასილ დათუნაიშვილი, anu erasti jorbenaZe. დანარჩენი თავდამსხმელები კი ყოფილან: გიგლა ბერბიჭაშვილი, ესტატე ჩუგუაშვილი და ლადო ფეიქრიშვილი. ეს უკანასკნელი მისი ფიზიკური ნაკლის, anu rom კოჭლობda, am ნიშნითაც იქნა ამოცნობილი.(122) მეექვსე თავდამსხმელის ვინაობა დოკუმენტში არ წერია. აღნიშნულია მხოლოდ, რომ მათთან ერთად მყოფ მეექვსე პირს, დანარჩენი ხუთი თავდამსხმელისათვის მიუთითებია ნიკოლოზ ხიმშიევის მოურავ ვასილ ოზიევზე - მოკალით ესეც, რადგან თავადის  (ნ. ხიმშიევის) შვილია და გასულ წელს თავისი სახლის აივნიდან გვესროდაo. venaxSi momuSave  muSebs ბოროტმოქმედები დაურწმუნებიათ, რომ ვ. ოზიევი მხოლოდ მოურავი იყო და თავდამსხმელებსაც მისთვის თავი გაუნებებიათ. Tumca, sxva dokumentSi ukve varaudia gamoTqmuli, rom v. ozievze Tvalis asaxvevis mizniT daiwyes Tavdamsxmelebma yuradRebis gamaxvileba, radgan mTeli rigi masalebis mixedviT, igi swored maTgan iyo Segzavnili nikoloz ximSievTan, rogorc mouravi.

      ნ. ხიმშიევის მკვლელობის გამოძიების სხვა საქმეში, თბილისის საოლქო სასამართლოს განსაკუთრებულ საქმეთა გამომძიებლის, 1910 წლის 30 მარტის წერილში თბილისის საოლქო სასამართლოს პროკურორისადმი aRniSnuliა, რომ ,,ორივე დანაშაული ილია(ილიკო) იმერლიშვილის ბანდის და ერთი და იგივე პირების - ილია იმერლიშვილის, ლადო ფეიქრიშვილის, ვასილ დათუნაიშვილის(erasti jorbenaZe) მიერ არის ჩადენილი. აღნიშნული დასკვნა გამოტანილია მოწმეების ჩვენებების და ნივთიერი მტკიცებულებების საფუძველზე’’-o.(123)  

      მოწმეთა ჩვენებებით თავდამსხმელები მიუახლოვდნენ რა მოკლულ ნ. ხიმშიევiს cxedars, თან აგინებდნენ და დასძახოდნენ: ,,შენ ჩვენ დიდხანს გვაწამებდი! შენ აწამებდი ფშავლიშვილს! შენს გამო მოკლულ ფშავლიშვილის cxedars ასანთით ანათებდი და ისე ათვალიერებდი! ახლა კი, ჩვენ შენ გათვალიერებთ!” და მიცვალებულს სხეულზე აყრიდნენ ასანთის ანთებულ ღერებს.

      ამის შემდეგ, თავდამსხმელების მეთაურმა, როგორც masalebidan ჩანს ილიკო იმერლიშვილმა, venaxSi momuSave muSebs უბრძანა არ განძრეულიყვნენ. მან გაიხსნა ჯარისკაცის ფარაჯა, მიუთითა ,,მაუზერსა” და შავ ბლუზაზე, მუშებს მიმართა: ,,არ შეგეშინდეთ, ჩვენ ადგილობრივები არა ვართ, თბილისიდან ვართ, ამ ძაღლის მოსაკლავად მოვედით, მხოლოდ ეს უნდა მოგვეკლა, თქვენ ხელს არ გახლებთ’’-o.(124) ილიკო იმერლიშვილი თანამედროვეების დახასიათებით: ,,შავგვრემანი იყო, იცვამდა შავ ხალათს, ფრენჩს, რუსულ შარვალს, იხურავდა ფაფახს’’.(125) ეს დასტურდება მისი რამოდენიმე ფოტოთიც, რომელიც ამ პერიოდSia გადაღებული.

            ნიკოლოზ ხიმშიევის მკვლელობაში სხვა ბოროტმოქმედებთან ერთად გიგლა ბერბიჭაშვილის მონაწილეობას გამოძიება, მოწმეთა ჩვენებების გარდა ადასტურებდა იმითაც, რომ მკვლელობის შემდეგ, ბანდის წევრების კვალმა ისინი დუშეთის მაზრის სოფელ ახატანთან მიიყვანა. მათი აზრით, ამ ბანდის წევრებიდან მხოლოდ გ. ბერბიჭაშვილმა იცოდა ტყის ბილიკი, რომლითაც ჩამოვიდნენ ბოროტმოქმედები სოფელ აბანოსხევში და მკვლელობის შემდეგ უკან გაბრუნდნენ.(126) ეს აზრი ნ. ხიმშიევის მეგობრის ბაზალეთის პრისტავ იოსებ ოზიევის ჩვენებაშიცაა გამოთქმული.(127)  

      გამოძიებამ სწრაფად შექმნა თავდასხმის და მკვლელობის სრული სურათი. თითქმის ორი ათეული მოწმის ჩვენებები ერთმანეთის იდენტურია და ავსებს ერთმანეთს. ძალიან საინტერესოა 1910 წლის 25 თებერვალს დაკითხული, დუშეთის მაზრის ბაზალეთის ნაწილის პრისტავის იოსებ სოლომონის ძე ოზიევის ჩვენება. იგი აღნიშნავს, რომ 1905 წელს, აგრარული მოძრაობის დაწყებას მოჰყვა უამრავი აგიტატორის გამოჩენა დუშეთის მაზრაში, რომლებიც ეწეოდნენ აგიტაციას როგორც ხელისუფლების, ასევე მემამულეების და თავადების: გრიგოლ ზანდუკელის, ილია ჭავჭავაძის და ნიკოლოზ ხიმშიევის წინააღმდეგ. ი. ოზიევის სიტყვებით, ამ პირების - გ. ზანდუკელი, ი. ჭავჭავაძე მკვლელობების შემდეგ, ნ. ხიმშიევი თვლიდა, რომ მასაც მოკვლას უპირებდნენ. სწორედ ამიტომ, საკუთარი სიცოცხლის უსაფრთხოების დაცვის მიზნით სურდა, ილია ჭავჭავაძის მკვლელების პოვნა და დაპატიმრება.(128)

       ნიკოლოზ ხიმშიევის და მარია ღლონტიც (ხიმშიევა) თვლიდა, რომ მისი ძმის მკვლელობა ილია ჭავჭავაძის მკვლელობასთან იყო დაკავშირებული. მარია ღლონტის ჩვენებით, ჯერ კიდევ 1906 წლის მარტში, მის ძმაზე, ნიკოლოზ ხიმშიევზე თავდასხმას შეეწირა მისი მეუღლე. იგი მიუთითებდა: ,,1906 წლის მარტში და 1908 წლის აგვისტოში ჩემს ძმაზე განხორციელებულ ორ თავდასხმაში, გავრცელებული ხმების მიხედვით მონაწილეობდნენ - ილია იმერლიშვილი, პავლე ფშავლიშვილი, გიგლა ბერბიჭაშვილი, ესტატე ჩუგუაშვილი და სხვები.”

      ამ ჩვენების შინაარსიდან გამომდინარე, ჯერ კიდევ 1906 წელს, ილია ჭავჭავაძის მკვლელობამდე ერთი წლით ადრე, ილია იმერლიშვილი, პავლე ფშავლიშვილი და გიგლა ბერბიჭაშვილი არა მარტო იცნობდნენ ერთმანეთს, არამედ ერთად ჩადიოდნენ დანაშაულებებს. ამავე ჩვენებაში მარია ღლონტი ამბობს, რომ სწორედ პავლე ფშავლიშვილის ბანდამ მოკლა თავადი ილია ჭავჭავაძე და მის გარდა ამ ბანდის სხვა წევრები იყვნენ: ილია იმერლიშვილი და გიგლა ბერბიჭაშვილი.(129) ანუ, როგორც მ. ღლონტის (ხიმშიევა) ჩვენებიდან Cანს, მან და მისმა ახლობლებმაც 1909 წელს ukve იცოდნენ, რომ პავლე ფშავლიშვილთან და გიგლა ბერბიჭაშვილთან ერთად, ილიკო იმერლიშვილი იყო ილია ჭავჭავაძის მკვლელობის მონაწილე.

      მ. ღლონტის სიტყვებით ,,დანამდვილებით aris cnobili, რომ ჩემი ძმის მკვლელობაში მონაწილეობდნენ: ილია იმერლიშვილი, ლადო ფეიქრიშვილი და გიგლა ბერბიჭაშვილი’’.(130)  

      ზემოდასახელებული ბაზალეთის პრისტავის ი. ოზიევის ჩვენებაში ნათქვამია, რომ 1908 წლის 11 მაისს, მეტეხის ციხიდან 18 პატიმრის გაქცევის შემდეგ, როdesac გაიქცნენ ილიკო იმერლიშვილი და პავლე ფშავლიშვილი, ნიკოლოზ ხიმშიევს ძალიან შეშინებია. მას ბანდის მხრიდან შურისძიების ეშინოდა. ი. ოზიევის სიტყვებით, ციხიდან გაქცევის შემდეგ ფშავლიშვილი ბანდის მეთაური გამხდარა, მისი სიკვდილის შემდეგ კი, გიგლა ბერბიჭაშვილი ჩამდგარა ბანდის სათავეში.(131)  

      ამ ჩვენებებიდან და სხვა ინფორმაციებიდან გამომდინარე, ნ. ხიმშიევის მკვლელობის გამომძიებელმა თავიდანვე გეზი აიღო, rom ეს დანაშაული ილია ჭავჭავაძის მკვლელობასთან დაეკავშირებინა. კერძოდ, ნიკოლოზ ხიმშიევის მკვლელობიდან ერთ თვეში, 1909 წლის 27 ოქტომბერს, კავკასიის სამხედრო საოლქო სასამართლომ მიიღო დადგენილება, ნ. ხიმშიევის მკვლელობის საქმის გამომძიებლისათვის გადაეგზავნა, სამხედრო საოლქო სასამართლოს საქმის წარმოებაში არსებული ილია ჭავჭავაძის მკვლელობის გამოძიების საქმე.(132) მე არ მინდა მკითხველს საქმის სხვა დეტალების გაცნობით დრო წავართვა. მხოლოდ მივუთითებ, რომ ნიკოლოზ ხიმშიევის მკვლელობის საქმეში მოთავსებულია ილია ჭავჭავაძის მკვლელობის საქმიდან ამოღებული სხვადასხვა პირთა ჩვენებების ასლები. მათ შორის, თვითონ ნიკოლოზ ხიმშიევის, მცხეთის ნაწილის(უბნის) პრისტავ მარკოვიჩის და სხვების.(133)

      მინდა აღვნიშნო, რომ როგორც ჩანს, ილია ჭავჭავაძის მკვლელობის საქმის სწორად გამოძიებით და მკვლელების აღმოჩენით, თავადი ნიკოლოზ ხიმშიევი ილიას მკვლელობისთანავე დაინტერესდა. მისი სურვილი, დაედგინა ილია ჭავჭავაძის ნამდვილი მკვლელები გახმაურდა და ვფიქრობ, რომ ეს ილიას მკვლელობის საქმის გამომძიებელმაც კარგად იცოდა. სხვანაირად შეუძლებელია აიხსნას ის garemoeba, rom 1907 წლის 11 სექტემბერს, ნ. ხიმშიევი საგანგებო საქმეთა გამომძიებელმა ნ. ილიაშენკომ დასაკითხად რom დაიბარა.(134)  

      ილია ჭავჭავაძის მკვლელობის გამოძიების საქმეში სექტემბრის შუა რიცხვებით დათარიღებული დოკუმენტი და უწყებები ნ. ხიმშიევის გამოძახების შესახებ, ერთიმეორის მიყოლებითაა მოთავსებული. ოღონდ, ნ. ხიმშიევის დაკითხვა 1907 წლის 27 ოქტომბერს შემდგარა.ამაზე ადრე იგი გამომძიებელთან ვერ გამოცხადებულა, რადგან სახელმწიფო საბჭოს ამომრჩევლი(ხმოსანი) იყო და არჩევნებთან დაკავშირებული საკითხების გამო თბილისში ყოფილა წასული. მისი დაკითხვის ოქმი საკმაოდ საინტერესოა და შეიცავს ინფორმაციას ილია ჭავჭავაძის მკვლელობის ჩვენთვის ნაცნობი და უცნობი გარემოებების შესახებ. ნ. ხიმშიევის სიტყვებით - ,,თავად ილია ჭავჭავაძის მოსაკლავად შეთქმულება მოაწყეს ივანე ინაშვილმა, მოურავმა ჯაშმა და ასათიანმა’’.(135) იგი ასათიანს ასახელებს საგურამოს რაიონის უფროსად. ვფიქრობ, ნ. ხიმშიევი გულისხმობდა სოციალ-დემოკრატიული პარტიის მიერ, მაზრების რაიონულ პარტიულ ორგანიზაციებად დაყოფას. ანუ როგორც ჩანს, ასათიანი დუშეთის მაზრაში არსებული სოციალ-დემოკრატიული პარტიის საგურამოს რაიონული ორგანიზაციის ხელმძღვანელი იყო.(136) ეს პირი, ლავრენტი ასათიანი, რომელიც შემდეგ ილია ჭავჭავაძის მკვლელობის საქმესთან კავშირში დააპატიმრეს კიდეც, იხსენიება 1941 წლის ზაფხულში ყარამან ფაღავას დაკითხვის ოქმებში, როგორც ილია ჭავჭავაძის მკვლელობის  ერთ-ერთი organizatori.

       ამ პიროვნების ბიოგრაფიას და მის კავშირს ილიას მკვლელობასთან დაწვრილებით შემდგომ სხვა ნაშრომში შევეხებიT. ახლა კი ვნახოთ, თუ ვის ასახელებდა ილიას მკვლელობის ორგანიზატორებად გიგლა ბერბიჭაშვილი. იგი წინასწარი დაკითხვისას, 1941 წლის 13-14 ივნისს უჩვენებდა: ,,მთავარი ორგანიზატორები იყვნენ ინაშვილი და ჯაში, რომლებიც ავრცელებდნენ გაზეთებიდან ფ. მახარაძის და ინაშვილის წერილებს ილიას საწინააღმდეგოდ”, ხოლო 1941 წლის 25 დეკემბერს სასამართლო პროცესზე ამბობდა: ,,ჯაში იყო ხელმძღვანელი, ეგენი იყვნენ მეთაურები მკვლელობაში. ილიას მკვლელობა ჯაშისა და ინაშვილის მოწყობილია. ისინი იყვნენ მთავარი ორგანიზატორები.” საინტერესოა, რომ მისი ჩვენება გარკვეულწილად ადასტურებს ნ. ხიმშიევის მოსაზრებას, რომელსაც ეს უკანასკნელი გამოთქვამდა, ჯერ კიდევ ილია ჭავჭავაძის მკვლელობის გამოძიების საწყის ეტაპზე. ნიკოლოზ ხიმშიევის ჩვენებიდან ისიც ირკვევა, რომ ილია ჭავჭავაძის მკვლელობამდე რამოდენიმე დღით ადრე, მცხეთაში გამოჩენილა, didi xnis win წასული ვანო ინაშვილი. ნ. ხიმშიევის სიტყვებით ,,ვ. ინაშვილი ,,გურულ ფორმაში” იყო გამოწყობილი, ანუ თავზე ყაბალახი გურულად ჰქონდა შემოხვეული’’.(137)

      ნიკოლოზ ხიმშიევის მცდელობა, ილია ჭავჭავაძის მკვლელობის შემდეგ, დახმარებოდა ხელისუფლებას ვანო ინაშვილის, პავლე ფშავლიშვილის, გიგლა ბერბიჭაშვილის დაჭერაში, გამოიხატა ამ უკანასკნელების აქტიურ დევნაშიც. შესაბამისად, როგორც ზემოთ აღვნიშნე, ნ. ხიმშიევმა მონაწილეობა მიიღო მცხეთის ნაწილის (უბნის) პრისტავ მარკოვიჩთან ერთად, 1908 წლის 9 თებერვლის ღამით, პავლე ფშავლიშვილის და ლადო ფეიქრიშვილის დაკავებაში.(138) მეტიც, როგორც ვიცით, ნ. ხიმშიევმა გამოტეხვის მიზნით ორივე ძალიან სასტიკად სცემა.(139)

      ამრიგად, აშკარაა, რომ 1908 წლის 10 თებერვლის ჩვენებები, რომლებშიც ლადო ფეიქრიშვილი და პავლე ფშავლიშვილი ილია ჭავჭავაძის მკვლელებს შორის ,,იმერელს” პირველად ახსენებენ, ნ. ხიმშიევის მიერ, მათი ძალისმიერი მეთოდებით ,,დამუშავების” დროსაა მიღებული. ვფიქრობ, მის cxedars სწორედ ამას დასძახოდნენ მკვლელები და ცხადია, მათ შორის ლადო ფეიქრიშვილიც: ,,ჩვენ შენ დიდხანს გვაწამებდი! შენ აწამებდი ფშავლიშვილს!”.(140)  

            ნიკოლოზ ხიმშიევის მკვლელობის წინა თვეებში, ილიკო იმერლიშვილის ბანდის წევრებს, შირაქის ველიდან ცხვრის ფარით და ცხენების ჯოგით მომავალი, ვინმე იოსებ ქისტაური გაუტაციათ. ეს პირი ბაზალეთის პრისტავის ი. ოზიევის ჩვენებაში შეცდომით ბანდის წევრადაც კი არის დასახელებული, რადგან იგი ილიკო იმერლიშვილის, გიგლა ბერბიჭაშვილის, ვასილ დათუნაიშვილის(ersati jorbenaZe), პავლე ფშავლიშვილის და სხვების გვერდით 6-7 თვე iZulebiT იმყოფებოდა. 

     arada am ukanasknelebs, ი. ქისტაური ფულადი გამოსასყიდის მიღების მიზნით მძევლად ჰყოლიათ აყვანილი და მას შემთხვევით მოუხერხებია გაქცევა. ი. ქისტაურის ინფორმაციით, ბანდას მარტყოფის, დიღომის, მანგლისის, მუხრანის, მუხათგვერდის და ავჭალის ზემოთ მახლობელ ტყეებში კარგად მოწყობილი თავშესაფრები (ბუნაგები) ჰქონდა.

      იოსებ ქისტაურის ჩვენებაში კარგადაა ასახული, თუ აღნიშნული პირები ნიკოლოზ ხიმშიევის მოსაკლავად როგორ ემზადებოდნენ. ამასთან, ი. ქისტაურის სიტყვებითac დასტურდება, რომ ნ. ხიმშიევის მკვლელობის ერთ-ერთი მთავარი მიზეზი, ნ. ხიმშიევის მხრიდან ილია ჭავჭავაძის მკვლელების დევნა იყო. მისი მტკიცებით, ბანდის წევრებს დაუდგენიათ, რომ უნდა მოეკლათ თავადი ხიმშიევი, რადგან იგი ჯერ ერთი, ავიწროებდა თავის ხიზნებს და მეორე, sდევნიდა ილია ჭავჭავაძის მკვლელებს. ი. ქისტაურის ჩვენებით, 1908 წლის აგვისტოში, როცა ბანდა დიღომთან იმყოფებოდა, მათ kenWi უყრიათ, თუ ვის მოეკლა თავადი ნ. ხიმშიევი. qistauris sityvebiT კენჭი შეხვედრია პავლე ფშავლიშვილს და ილია (ილიკო) იმერლიშვილს.(141) ანუ, ბანდის წევრებმა ნ. ხიმშიევზე თავდასხმა ,,დაადგინეს” და ეს გარკვეულწილად მიუთითებს, რომ მათ ამის უფლება და ვალდებულება ჰქონდათ. როგორც ჩანს, ,,დადგენილების” მიღება მკვლელობის ჩასადენად, სოციალ-დემოკრატების რაიონული პარტიული ორგანიზაციების ,,წითელი რაზმების” წევრების დამახასიათებელი ქმედება იყო.

      aqve minda mivuTiTo, rom 1907 wlis 13 ivnisis e.w. ,,erevnis moednis’’ eqspropriaciis monawile, bolSeviki teroristis baWua kupraSvilis mogonebaSi ilia WavWavaZis mkvlelobis Sesaxeb, romelic, rogorc  dokumentidan Cans man 1930-iani wlebis dasawyisSi dawera, saubaria pavle fSavliSvilze, rogorc ilia WavWavaZis mkvlelobis monawileze. Tumca, baWua kupraSvili am mogonebaSi iliko imerliSvils, romelic rogorc zemoT vnaxeT, fSavliSvilTan Zalian daaxloebuli iyo, pavle fSavliSvilis mkvlelad ,,gvasaRebs’’.

     baWua kupraSvili am mogonebaSi saubrobs, 1908 wlis 11 maiss metexis cixidan gaqceulebis Sesaxebac. sainteresoa, rom igi maT, daria jaSis msgavsad anarqistebad moixseniebs - ,,1908 Tu 1909 wlebSi metexis cixeSi iyvnen dapatimrebuli anarqistebi. es is jgufi iyo, romlebic 1905 welSi CvenTan an menSevikebTan iyvnen, magram 1905 wlis damarcxebis Semdeg, roca maT CamovSordiT da isini Cvens gareSe darCnen, yvela daiRupa zneobrivad da fizikuradac da Semdeg gaxdnen anarqistTa jgufi. maT daiwyes uazro terori sxvadasxva gaZarcvis mizniT. swored aseTi xalxis megobrebma isroles yumbara metexis karebSi im dros, rodesac patimrebi saseirnod iyvnen gamosuli. aq iyvnen ori ilias mkvlelTagani - fSavliSvili da lado feiqriSvili. eseni soflis tlu xalxi iyvnen, maTac isargebles am SemTxveviT da gaiqcnen. es fSavliSvili qalaqSi veravisTan ver mivida. qalaqgareT avWalis raionSi iyo erTi yaCaRi iliko imerliSvili da es pavle fSavliSvili am ilikosTan mivida. man hkiTxa vin xaro, fSavliSvilma Turme upasuxa, rom me ilias mkvleli varo. ilias mkvleli xar da CemTan moxvedio, saSinlad gabrazda Turme, gamoitana Tavisuflad dadgenileba da daxvrita’’.(142)

      rogorc ityvian komentari zedmetia, radgan aq mTlianad Secvlili da areulia saarqivo maslebiT utyuarad dadasturebuli faqtebi, magram am SemTxvevaSi CvenTvis mTavari aris,,yaCaR imerliSvilis” mier dadgenilebis gamotanis faqtis kontatacia. anu, es konkretuli faqtic miuTiTebs, rom iliko imerliSvili partiuli ,,muSaki” iyo, anu sxva SemTxvevaSi ratom dasWirdeboda ,,dadgenilebis gamotana”.

     vfiqrob, baWua kupraSvilma Zalian kargad icoda iliko imerliSvilis realuri vinaoba da didi albaTobiT isic, rom iliko imerliSvili iyo ilia WavWavaZis mkvlelobis monawile, radgan im periodSi borjomis tyeebSi ,,moRvawe” cnobili teroristis foria(aleqsanre caguriSvili) mogonebebSi saubaria iliko imeliSvilis Sesaxeb informaciis ,,kargad” flobaze baWua kupraSvilis mier.(143)

     sxvTa Soris, baWua kupraSvili, romelic 1930-iani wlebis dasawyisSi ,,forias” mosanaxuleblad, rogorc Tavisi Zveli megobris iyo Casuli borjomSi, zemomoyvanil mogonebaSi sruliad sxvagvarad moixsenebs mas - ,,lado feiqriSvilma borjomis xeobas miaRwia, borjomis xeobaSi iyvnen cnobili yaCaRebi, maT Soris centraluri figura foria... Cveni jgufi forias iyenebda megzurad. is advilad axerxebda osmaleTSi xalxis gadayvanas. am foriasTan mivida Turme feiqriSvili, magram man ar miiRo’’.(144) esec arasworia, lado feiqriSvili da iliko imerliSvili 1909 wlis zafxulSi erTad stumrobdnen ,,forias’’ razmelebs, swored borjomis tyeebSi. amas adastureben n. ximSievis mkvlelobis masalebSi arsebuli dokumentebi.

      masalebis mixedviT, n. ximSievi aqtiurad cdilobda iliko imerliSvilis bandis wevrebis gadaadgilebis Sesaxeb informaciis Segrovebas, raTa momzadebuli daxvedroda borotmoqmedebis Tavdasxmas. amaSi mas naTesavebi, axloblebi da megobrebi aqtiurad exmarebodnen. 1909 wlis 21 seqtembers, nikoloz ximSievis dis qmars konstantine kavrievs dauweria da gaugzavnia gamafrTxilebeli werili misTvis. k. kavrievs miuTiTebia lado feiqriSvilis misamarTi duSeTis mazraSi, raTa n. ximSievs gaetarebina RonisZiebebi mis dasapatimreblad. ai es werili: ,,Zmao niko! es aris exla movida yazara da Tavs madgia da am werils mawerinebs. (yazara, rogorc Cans iyo yazara varnazovi, cxvrebis farebis mflobeli, n. ximSievis axlobeli adamiani - T.s.) is Saika yofila ar vici fSavliSvilis ojaxSi Tu cxvariWamias Rvdlis SvilebTana saca feiqriSvils Tavisave Tavi revolveriT fexSi dauWria da daWrili wauyvaniaT mosarCenad dasTan, romelic yavs viRaca konduqtors, romelic cxovrobs zafxulobiT qmris sofelSi, lamisyanis zeviT patara sofeli yofila da iq aris, ecade exlave Saatyobine pristav qumsiaSvils is male ipovnis imasa, Zalian dauSure joxebiT dadiso, Tavis saxlSi ara hyavs, viRaca saxlikacTana yavs. anu imas daiWeren meTaurebsac (Semdeg gaurkvevelia ramodenime sityva - T.s.) male gamoaTqmevineben imasa, iyavi frTxilaT, cota xans saguramoSi wadi. ase Cemo niko iyavi mSvidobiT.

Seni k. kavrievi‘‘.(145)  (werilis stili daculia - T.s.)

      Tu am werils davujerebT Cans, rom lado feiqriSvili fexSi mZimed daWrila. Tumca axla, am gadasaxedidan aradamajereblad Cans es ambavi. 1909 wlis 9 seqtembers, metyeve baltlonze Tavdasxmisas l. feiqriSvili marTalia koWlobda, magram srulad qmediTunariani iyo da Tavisuflad SeeZlo gadadgileba.(146)  

      SesaZloa, 1909 wlis seqtembris Sua ricxvebSi, iseve rogorc adre, bandis mier yalbi informacia Segnebulad gavrcelda, radgan l. feiqriSvili im dros, isedac koWlobda. es misi fizikuri nakli iyo. (lado feiqriSvili iTvleboda mefis ruseTis armiis rezervSi, rogorc rigiTi. amitom, savaraudod igi mefis ruseTis armiaSi samsaxuris gavlis Semdeg dakoWlda.(147) TvalnaTelia bandis xelmZRvanelis moxerxebuloba da eSmakoba, yvela SemTxveva Tavis sasargeblod gamoiyenos, mdevars da mters Tavgza aubnios. vfiqrob, am naxevrad marTali informaciis mizanmimarTulad gavrcelebam da nikoloz ximSievis yuramde mitanam, igi Seacdina da man mTeli yuradReba daWrili lado feiqriSvilis Zebnaze gadaitana.

      Cems analizs amyarebs is garemoebac, rom konstantine kavrievis zemoaRniSnuli werili nikoloz ximSievma, 1909 wlis 26 seqtembers miiRo da TiTqmis maSinve, 27 da 30 seqtembers duSeTSi, dacvis (straJis) razmis oficers aleqsandre naTievs gaugzavna ori werili. am werilebSi igi acnobebda, rom lado feiqriSvili daWrili iyo, iwva da mkurnalobda, xolo mas ki, SeeZlo mieTiTebina sad da rogor SeiZleboda l. feiqriSvilis daWera. amasTan n. ximSievs Tavisi erTguli piri gaugzavnia a. naTievis dasaxmareblad. Tumca, am adamianebma bevri Zebnis da didi mondomebis miuxedavad ver SeZles l. feiqriSvilis povna.(148)

      aseTi yalbi, naxevradmarTali ,,satyuarebi”, adrec ,,miugdes” n. ximSievs. magaliTad, aseT ,,satyuarad” vTvli, n. ximSievis mokvlamde, 1909 wels iliko imerliSvilis bandis SeTavazebas, rom Seurigdebodnen da mas sxva borotmoqmedebisgan TviTon daicavdnen.(149) Cemi azriT, mkvlelobis dRes nikoloz ximSievis dacvis gareSe gadadgileba, SesaZloa iseTi ,,satyuara” informaciis miRebam ganapiroba, radgan igi Tavs usafrTxod grZnobda. Tu ra saxis informacia iyo es dRes ucnobia, magram is ki faqtia, rom igi motyuvda. nikoloz ximSievi motyuvda imis miuxedavad, rom mas sxva Zalian mniSvnelovani informaciebi gaaCnda, romlebic adasturebda iliko imerliSvilis bandis wevris ara daWras, ase vTqvaT, droebiT ,,mwyobridan gamosvlas”, aramed duSeTis mazraSi maT yofnas da ganzraxvas, kvlav moexdinaT masze Tavdasxma. kerZod, imave 1909 wlis seqtemberSi, konstantine kavrievs, Tavisi saidumlo agentebisagan miuRia saidumlo cnobebi, rom: ,,ilia imerliSvilis banda lado feiqriSvilTan erTad, Tavad ximSievis mosaklavad Tbilisidan duSeTis mazraSi wavida’’. saubaria borjomTan mdebare sofel awyuris teritoriidan maT  duSeTSi wasvlaze. borjomis da awyuris mimdebare tyeebSi ki, zemoaRniSnuli ,,foria” binadrobda Tavisi razmiT.(150)

      sagamoZiebo masalebSi arsebuli dokumentebidan Cans, am informaciis erT-erTi wyaro saidumlo werili iyo, romelic nikoloz ximSievis mkvlelobis gamoZiebis saqmeSi arsebul, nivTier mtkicebulebaTa konvertSia moTavsebuli. konvertze Camowerilia im dokumentebis CamonaTvali, romelic masSia moTavsebuli. CamonaTvalSi nomeri eqvsi miTiTebulia aRniSnuli, 1909 wlis 2 seqtembriT daTariRebuli werili, romelic anonimuria, xelmowera ar aqvs. igi dawerilia Tavad kotes, anu konstantine kavrievis saxelze: ,,kniazo kote, guSin SemTxveviT Sevxvdi awyuris tyeSi sam yaCaRs, romlebmac Tavisi gulis pasuxi amixsnes, daiwyes laparaki Tqven nikozeda, ro unda wavideTo Cven qveyanaSio sami ZaRlis CasaZRlebladao. erTi nikoze Tqves Senc Zalian gaginebdnen. exla isini binas daideben wiwamuris mRvdelTan da imis SvilebTanao. me ise vaCvene Tavi viTom ar gicnobdiT miswere rom frTxilad iyvnen nikoca da Senca. uTuod daecemian nikosa Senca frTxilaT iyavi, exla Sen ici me movalei vsaxam Cem Tavs rom Sagatyobinoi. Seni purmarili maxsovs. gvars ar gwer imitom rom SeiZleba saxaTabalo gaxdes.

enkenisTvis 2, ardagani’’.(151) (werilis stili daculia - T.s.)

      anu, es werili da zemoaRniSnuli masala adasturebs, rom, 1909 wlis seqtembris dasawyisSi, iliko imerliSvilis xelmZRvanelobiT misi banda, lado feiqriSvilTan erTad duSeTis mazraSi Cavida. Sesabamisad am ukanasknelis daWris Sesaxeb informaciac, Cans iliko imerliSvilis bandis wevrebma Tvalis asaxvevad gaavrceles. iqneb swored lado feiqriSvilis daWris faqtis, misi adgilsamyofelis Sesaxeb damatebiTi sxva detalebi Seatyobina vasil ozievma nikoloz ximSievs da manac daijera misi naTqvami? am ukanasknelma, xom konstantine kavrievisaganac icoda, rom lado feiqriSvili daWrili iyo. es mxolod varaudebia, magram ki faqtia, rom nikoloz ximSievis axloblebi da naTesavebi aqtiurad cdilobdnen iliko imerliSvilis bandis wevrebis adgilsamyofelis dadgenas. amas adasturebs zemodasaxelebul nivTmtkicebaTa konvertSi moTavsebuli, qarTul enaze dawerili sxva werili, romelic qronologiurad mosdevs 2 seqtembris werils da 1909 wlis 12 seqtemberiTaa daTariRebuli. nivTmtkicebaTa konvertze daweril konvertis SigTavsis CamonaTvalSi es werili pirvel nomradaa miTiTebuli.

      aRniSnuli werili Tavad gigo tusievisagan, nikoloz ximSievis naTesavis da megobrisgan aris gagzavnili nikos, ese igi, nikoloz ximSievis saxelze. werili Zalian gacveTilia da misi bolo gverdic sakmaod dasvrilia. werilis Sinaarsi faqtobrivad da srulad adasturebs, konstantine (kote) kavrievis saxelze gagzavnil, 1909 wlis 2 seqtembris  anonimuri werilis Sinaarss, sadac laparakia sam yaCaRze, vinc niko (nikoloz) ximSievze apirebdnen Tavdasxmas. es aris 1909 wlis 12 seqtemberiT daTariRebuli werili: ,,Zmao niko! mapatie rom egre ver gamoviare Zriel gvian iyo meCqareboda raki daTikoc ese avaT iyo exla karqaT aris adga. Cemi Coxa gamogzavne. kidev ra Segatyobino. wuxelis rom gaavrda saridani venaxidan Sin modeniliyo (Rame venaxs hyaraulobs) vladimeris venaxis Tavzed rom eklesia aris iq daxvedria sami SeiaraRebuli kaci, ekiTxaT vin xaro, amasac radgan emuqrebian, saxeli gamoucvlia da uTqvams raJdeni varo. mere im yaCaRebs uTqvamT rom wamogvye Tanao da biwmendas gagvacileo da gzazed rom vinme Segxvdes Sen daelaparakeo. Zriel SeSinebula da am wvimaSi wauyvaniaT Tana vidre biwmendas gaacilebda Woportis mxriv. isic uTqvamT, rom aqaurma mogvrekao. sami dRe da Rame aris rac aq varTo. erTi melaparakebodao da TiTqos imerelsa hgvandao da radganac wvimda bneloda da saxeebi afarebuli hqondaTo veravin vicanio da Zriel SeSinebuli ariso, CemTan movida Samatyobina da me Sen gatyobineb rom naCalniks Seatyobino, rom RonisZieba moixmaron imaT dasaWeraT. mamasaxliss ar Sevatyobine imitom rom arafers malavs da maSinve ityvis xolme. frTxilaT iyavi. exla Sen ici. momikiTxe babuca. Seni Zma gigo tusievi.12 enkenisTve 1909 w.‘‘(152) (babuca, igive barbare erisTavi, rafael erisTavis qaliSvili. igi nikoloz ximSievis meuRle iyo - T.s.)

       amrigad, yvelaferi naTelia - saridans ,,erTi vinc elaparakeboda” da romelic ,,TiTqos imerelsa hgavdao”, visTan Sexvedramac igi Zalian SeaSina, cxadia, bandis meTauri, social-demokrati bolSeviki teroristi iliko imerliSvilia. anu am dros, 1909 wlis seqtemberSi gigo tusievma, nikoloz ximSievma da werilSi saridanis saxeliT moxseniebulma pirma, ukve kargad ician, rom nikoloz ximSievze TavdamsxmelTa bandis meTauris iliko imerliSvilis metsaxeli ,,imerelia”.

      diax, es isaa, romelsac kenWisyrisas wilad ergo n. ximSievis mokvla da swored man pirvelma dauwyo srola; es isaa, vinc n. ximSievis mokvlis Semdeg Tavis brZanebluri toniT gaaCera danarCeni Tavdamsxmelebi da sityviT mimarTa glexobas; es isaa, visi bandac 1906 wlidan dawyebuli cdilobda n. ximSievis mokvlas; swored isaa viszec, 1909 wlis seqtemberSi konstantine kavrievma miiRo saidumlo cnoba, rom: ,,ilia imerliSvilis banda lado feiqriSvilTan erTad, Tavad ximSievis mosaklavad Tbilisidan duSeTis mazraSi wavida’’.(153)

    davubrundeT kvlav n. ximSievis mkvlelobas. ზემოთ უკვე მივუთითე, რომ ილიკო იმერლიშვილის დაჯგუფებამ ნ. ხიმშიევზე რამოდენიმე თავდასხმა მოაწყო. საარქივო დოკუმენტების მიხედვით, 1908 წლის 6 აგვისტოს, პავლე ფშავლიშვილი, ილია (ილიკო) იმერლიშვილი, გიგლა ბერბიჭაშვილი, ლადო ფეიქრიშვილი, ვასილ დათუნაიშვილი(erasti jorbenaZe), პავლე ხიზანიშვილი და სხვა პირები, სოფელ ბულაჩაურში ნ. ხიმშიევის სახლს თავს დაესხნენ. ეს თავდასხმა ნ. ხიმშიევის ვაჟმა, rogorc mkiTxvelma ukve icis მისი sruli სახელი da gvari - giorgi ximSiaSvilma, სახლში მყოფ დაცვასთან ერთად მოიგერია. თავდამსხმელებს შორის, სხვებთან ერთად პავლე ფშავლიშვილი და გიგლა ბერბიჭაშვილი დაცვის რაზმის (სტრაჟნიკ) წევრმა არბუზოვმა ამოიცნო. თავად გ. ტუსიევის სიტყვებით, ამ თავდასხმის შემდეგ ნ. ხიმშიევმა მას უთხრა, რომ თავდასხმა მისი მოკვლის მიზნით, პავლე ფშავლიშვილმა და გიგლა ბერბიჭაშვილმა განახორციელეს, რადგან იგი მათზე პოლიციას უთითებდა, როგორც თავად ილია ჭავჭავაძის მკვლელებზე.(154)

      ეს ინფორმაცია მოთავსებულია 1909 წლის 28 მარტის თბილისის საოლქო სასამართლოს პროკურორის წარდგინებაში, თბილისის სასამართლო პალატის პროკურორის სახელზე. აღნიშნული დოკუმენტი საინტერესოა იმითაც, რომ მასში მითითებულია ნ. ხიმშიევის მკვლელობის ორი მოტივი. კერძოდ, პირველი ესაა, გლეხების მტრობა თავად ნ. ხიმშიევის მიმართ, რომელიც 1905 წელს ეკონომიკურ ურთიერთობათა ნიადაგზე წარმოიშვა და მეორე, შურისძიება ნ. ხიმშიევზე, რადგან იგი პოლიციას ილია ჭავჭავაძის მკვლელების დაჭერაში ხელს უწყობდა.(155)

      მოწმეთა დაკითხვების, საგამოძიებო მოქმედებების სრულყოფილად გატარების შემდეგ შედგენილ უფრო გვიანდელ,  1910 წლის 10 იანვრის თბილისის საოლქო სასამართლოს პროკურორის წარდგინებაში, თბილისის სასამართლო პალატის პროკურორის სახელზე, ნ. ხიმშიევის მკვლელობის მხოლოდ ერთი მოტივია მითითებული - ,,ნ. ხიმშიევის ქმედითი მონაწილეობა თავად ილია ჭავჭავაძის მკვლელების ძებნაში’’.(156)

      ი. ქისტაურის მტკიცებით, 1908 წლის დეკემბერის დასაწყისში, ზემოთ დასახელებული ბანდის წევრები კვლავ წასულან ბულაჩაურში ნ. ხიმშიევის მოსაკლავად, მაგრამ განზრახული ვერ მოიყვანეს სისრულეში, რადგან გაიგეს, რომ მამულში იმყოფებოდა დაცვა.(157)

      ნ. ხიმშიევის ახლობლის, ბაზალეთის პრისტავ ი. ოზიევის სიტყვებით, ,,თავადი ნ. ხიმშიევი ხშირად ამბობდა, რომ მას ეშინია ის არ მოკლან ილია იმერლიშვილმა, გიგლა ბერბიჭაშვილმა და ლადო ფეიქრიშვილმა, რადგან ის(ნ. ხიმშიევი - თ.ს.) მათ ილია ჭავჭავაძის მკვლელობის საქმის გამო სდევნიდა’’.(158) ანუ, ნ. ხიმშიევი სიკვდილამდე არც თუ ისე დიდი ხნით ადრე სთვლიდა, რომ ილია(ილიკო) იმერლიშვილიც ილია ჭავჭავაძის მკვლელობის მონაწილე იყო. თბილისის მაზრის უფროსის კ. შანშიევის ჩვენებით კი, ნ. ხიმშიევის მკვლელობამდე ერთი წლით ადრე, ამ უკანასკნელის დის ქმარმა კონსტანტინე კავრიევმა მას განუცხადა, რომ: ,,ილია იმერლიშვილის და პავლე ფშავლიშვილის ბანდას განზრახული აქვს თავად ხიმშიევის მოკვლა, რადგან იგი ღიად დევნიდა თავად ჭავჭავაძის მკვლელებს’’.(159)

       განსაკუთრებულ საქმეთა გამომძიებელ რომაშევის, 1910 წლის 20 ივლისიT daTariRebul werilSi moyvanilia ნიკოლოზ ხიმშიევის მკვლელობის საქმეზე დაკითხული, ილიკო იმერლიშვილის ბანდის მიერ ფულის გამოძალვის მიზნით გატაცებული კონსტანტინე მირაქოვის ჩვენება.(160) კონსტანტინე მირაქოვის ჩვენების შინაარსი, იოსებ ქისტაურის ჩვენების თითქმის იდენტურია. იგი მთლიანად ადასტურებს და ავსებს ამ პირის 1910 წლის 8 მაისით დათარიღებულ განცხადებაში მითითებულ ინფორმაციას.(161) საუბარია 1908 წლის დეკემბერში, თბილისის მაზრის უფროსის თანაშემწე ი. ინალიშვილის და თბილისის ოლქის დაცვის (სტრაჟის) რაზმის ოფიცერ ნათიევის მიერ ამ ბანდის ტყვეობიდან კ. მირაქოვის განთავისუფლებაზე. სწორედ აქ არის მითითებული, რომ ვანო ინაშვილთან, აკიმ დოროშენკოსთან ერთად ლადო ფეიქრიშვილი დააკავეს, მაგრამ es ukanaskneli გაუშვეს.(162)

      ახლა რაც შეეხება კ. მირაქოვის ჩვენებებს. მისი სიტყვებით, როცა იგი გატაცებული ჰყავდათ: ,,ფშავლიშვილის ბანდამ kenWi ყარა, თუ ვის უნდა მოეკლა თავადი ნ. ხიმშიევი. კენჭი შეხვდა პ. ფშავლიშვილს და კიდევ ერთ ყაჩაღს’’. კ. მირაქოვის ჩვენების მიხედვით, კენჭისყრიდან რამოდენიმე დღეში პ. ფშავლიშვილი თავის ამხანაგებთან ერთად წასულა ნ. ხიმშიევის მოსაკლავად. როგორც ჩანს, აქ საუბარია 1908 წლის დეკემბრის დასაწყისში, სოფელ ბულაჩაურში ნ. ხიმშიევის სახლზე თავდასხმის უშედეგო მცდელობაზე, რომელსაც თავის ჩვენებაში ი. ქისტაურიც ახსენებს.(163)

      ამრიგად, რამოდენიმე დამოუკიდებელი წყაროთი დასტურდება იმერლიშვილ-ფშავლიშვილის ჯგუფური საქმიანობა და მათ მიერ სხვადასხვა სახის დანაშაულის ჩადენის დროს, ტერორისტული  მეთოდების და ხერხების გამოყენება. გარდა ამისა, კ. მირაქოვის ჩვენებით, ხელმეორედ დასტურდება ნ. ხიმშიევის მოსაკლავად ბანდის მიერ kenWis ყრა. მკითხველს შევახსენებ, რომ ილია ჭავჭავაძის მკვლელობის გამოZiebis მასალებში არის მოთავსებული ა. გრეკოვის ჩვენება, თითქოსდა 1907 წლის ზაფხულში, გურიის სოფელ ბახვში მოხდა სოციალ-დემოკრატი ტერორისტების მიერ ილია ჭავჭავაძის მკვლელობის დადგენილების გამოტანა.(164) ა. გრეკოვის ჩვენებით, სოციალ-დემოკრატ ტერორისტებს kenWi უყრიათ, თუ ვის უნდა მოეკლა ილია ჭავჭავაძე. ჩემი აზრით, ეს ინფორმაცია, გარკვეულწილად ადასტურებს, რომ ტერორისტულ აქტზე წასვლის წინ წილისყრა, იმ ხანად სოციალ-დემოკრატ ტერორისტებში ტრადიციად ქცეულ რიტუალს წაროადგენდა და ამის შესახებ, როგორც ჩანს, ფართო საზოგადოებაც კარგად იყო ინფორმირებული.

      ზემოთ უკვე შევეხე თბილისის მაზრის უფროსის, 1908 წლის 18 დეკემბრის წერილს, სადაც 1908 წლის 17 დეკემბერს - ,,ყაჩაღ-ტერორისტების - პავლე ფშავლიშვილის, ბრალდებულის თავად ჭავჭავაძის მკვლელობაში და ვანო იმერლიშვილის, გაქცეულების მეტეხის ციხიდან”, ფიზიკურ ლიკვიდაციას შეეხებოდა. ამ წერილში მითითებულია, რომ მათი გვამები ამოსაცნობად თბილისის ,,მიხაილოვოს” საავადმყოფოში იქნა გადატანილი.

      იმავე ღამით, ნ. ხიმშიევი სწორედ მათ ამოსაცნობად თბილისში ჩასულა და ,,მიხაილოვოს” საავადმყოფოში მოთავსებული გვამები დაუთვალიერებია. მოწმეთა ჩვენებით, ნ. ხიმშიევის თქმით, იგი დათვალიერების მიზნით პ. ფშავლიშვილის სხეულს ასანთით ანათებდა და მიცვალებულისათვის ულვაში დაუწვია. მართლაც, saarqivo saqmeSi arsebul მოკლული პ. ფშავლიშვილის ფოტოსურათზე მას ულვაშის ნაწილი და ქვედა ტუჩიდან ნიკაპამდე წვერი თითქოს შეტრუსული აქვს. როგორც ირკვევა, ამ გარემოებას ნ. ხიმშიევი არ მალავდა და ღიად ლაპარაკობდა. ჩანს, ნ. ხიმშიევის ასეთი საქციელი მასზე შურისძიების კიდევ ერთი საბაბი იყო მისი მკვლელებისათვის.(165)

      საინტერესოა, რომ zemodasaxelebuli ანტონ ნავდარაშვილის ჩვენებით, რომელსაც თავის ანგარიშები ჰქონდა გასასწორებელი ამ ბანდის წევრებთან, ნიკოლოზ ხიმშიევის მკვლელობის შემდეგ ილიკო იმერლიშვილი, გიგლა ბერბიჭაშვილი, ლადო ფეიქრიშვილი მისულან პავლე ფშავლიშვილის დედასთან. მისთვის მიულოციათ, რომ ,,გაუსწორეს ანგარიში თავის და მის მტერს ნ. ხიმშიევს, რომელიც დაცინვით ანთებდა ასანთს მისი შვილის გვამზე’’.(166)

 

 

iliko imerliSvili da ilia WavWavaZis mkvleloba

 

         winamdebare naSromis zemomoyvanili masalebis gacnobis Semdeg, skeptikosebi albaT dasvamen SekiTxvas, Tu ratom ar aisaxa iliko imerliSvilze informacia, Tundac mcire miniSnebebis saxiT, ruseTis imperiis periodSi Seqmnil ilia WavWavaZis mkvlelobis gamoZiebis saqmeebSi?

      minda xazgasmiT aRvniSno, rom sxva mraval dokumentTan erTad, arsebobs am saxis informacia da is moTavsebulia ,,Tbilisis samZebro policiis ilia WavWavaZis mkvlelobis gamoZiebis saqmeSi‘‘.(167)  ,,Tbilisis samZebro policiis ilia WavWavaZis mkvlelobis gamoZiebis saqme”-s aSkarad etyoba, rom masalebis nawili aklia. amas adasturebs saqmis boloSi TandarTuli oqmi. oqmSi miTiTebulia, rom saqmeSi danomrili yofila 72 furceli da saqmes aklia furclebi - 2, 7, 9, 14, 28, 56, 61.

      furclebze warwerili nomrebi rom areulia, dokumentebs vizualuradac emCnevaT. furclebze sxvadasxva feris kalmiT da fanqriT dawerili cifrebidan aSkarad Cans, rom gverdebi ramodenimejeraa gadanomrili. saqmis masalebis gamomyenebel pirTa Soris CamonaTvalis furcelze pirveli weria - p. guguSvili, gamoyenebis TariRia - 14. 06. 1937. iqve mis mier miTiTebulia, rom man isargebla nomeri me-9 furcliT. misi xelmoweris qveS miwerilia, rom, 1960 wlis 24 Tebervals, am saqmiT usargeblia aleqsandre koWlavaSvils da amouweria nomeri - 7, 8, 9, 12, 22, 26, 29 furclebi. saqmiT aseve usargebliaT g. SaraZes, d. sturuas, l. ToiZes da sxv.(169)

saqmis me-9 gverdze aris Tbilisis policmeisteris sammarTvelos Zebnis ganyofilebis ufrosis petre aleqsandres Ze evtuSevskis Tbilisis policmeistrTan gagzavnili, erT-erTi uriadnikis Cvenebis Semcveli werili. aq miTiTebulia, rom p. evtuSevskis gauCnda Zalian bevri mniSvnelovani mtkicebulebebi mourav jaSis winaaRmdeg. igi Zalian moxaruli da madlobelia, rom policmeisterma swrafad gasca gankarguleba d. jaSis dakavebis Sesaxeb. naTqvamia, rom Ramis or saTze duSeTSi Camovidnen straJnikebi da daapatimres d. jaSi, riTac werilis adresats Tavidan auridebia dapatimrebaSi aqtiuri monawileoba. p. evtuSevski aRniSnavs: ,,misTvis Zalian mniSvnelovania, rom jaSi piradad ar daapatimra.(170) am werilidan ramodenime furclis daSorebiT saqmeSi moTavsebulia, im dros Tbilisis policmeisteris movaleobis Semsruleblis polkovnik viaCeslav ivanes Ze cixockis savizito baraTi. mis meore gverdze rusulad wawerilia: ,,vfiqrob, unda dapatimrebul iqnes mouravi. anda gakeTdes...” (Semdeg ki ramodenime sityva gaurkvevelia - T.s.)(171) amrigad, dimitri jaSis ilias mkvlelobaSi monawileobaze eWvi erT-erT pirvels, swored p. evtuSevskis epareboda da mis dapatimrebaze Suamdgomlobac man daayena.

aRniSnul saqmeSi aseve daculia Tbilisis gubernatoris kancelariis, 1907 wlis 18 oqtombriT daTariRebuli saidumlo werili Tbilisis policmeisteris saxelze: ,,gubernatoris kancelaria Tqvens gankargulebaSi gigzavniT fostiT miRebul anonimur werils, romelSic miTiTebulia ilia WavWavaZis mkvlelobis monawileebi”.(172) aqve minda aRvniSno, rom ilia WavWavaZis mkvlelobis Ziebis saqmeebSi, romlebic daculia centralur istoriul arqivSi es anonimuri werilebi ar Semxvedria. Tumca, isini moviZie ilia WavWavaZis mkvlelobis gamoZiebis im masalebSi, romelic warmodgens duSeTis mazris ufrosis movaleobis Semsruleblis yaraman faRavas samsaxurebriv baraTebs da mimoweras ilia mkvlelobaze. 2011 wels მე vwerdi, rom ,,es anonimuri werili ar Semxvedria. Tumca SeiZleba Semdeg sadme aRmoCndes kidec da axla ubralod ver mivageni‘‘. axla ki SemiZlia davadasturo, rom ukve 2012 wels, Sinagan saqmeTa saministros arqivis erT-erT fondSi aRmoCnda, saarqivo saqme saTauriT - ,,saqme saxelmwifo sabWos wevris ilia WavWavaZis mkvlelobis 1907 wels“, romelsac qarTulad gakruli xeliT aweria Semdegi - ,,es saqme gamomigzavna duSeTis yofilma mazris ufrosma yaraman faRavam, romelsac waekiTxa Cemi wigni: ilia WavWavaZe rogorc poeti da publicisti“ da agreTve gazeTSi gancxadeba: petre geleiSvils endoba istoriul dokumentebs... es iyo 1914 wlis agvistos 15. p.. geleiSvili“. swored aqaa daculi dasaxelebuli anonimuri werili da sxva saintereso masalebi, romelTa analizs sxva naSromSi SemogTavazebT.

 zemoaRniSnul dokumentSi arsebul uriadnikis CvenebaSi ki, naTqvamia: ,,Tavad ilia WavWavaZis mkvlelebis sxvisi daxmarebis gareSe moZebna da daWera SeuZlebelia, gansakuTrebiT maTi, vinc mTebs Seafares Tavi... ar vkargav imeds, male daviWerT. Cemi imedi imazea damyarebuli, rom Zebnis nawilis Cinovnikma ficxelaurma moZebna cnobili yaCaRi, gamoqceuli katorRidan da daarwmuna is, fulze gasces damnaSaveebi. aRniSnuli yaCaRi daTanxmda da mas piradadac vesaubre. me unda wavide saguramoSi, amitom ficxelauri, rogorc Tarjimani, me mWirdeba... me Rrmad var darwmunebuli, Tavadis mosaklav SeTqmulebaSi, monawileobas iRebda mouravi jaSi. es yvelaferi gairkveva, Tu dapatimrebuli iqnebian faqtiuri mkvlelebi”.(173)

 samZebro policiis Zebnis nawilis Cinovniki ficxelauri ixsenieba, ilia WavWavaZis mkvlelobis saqmis gamoZiebis sxva saqmeSi. aqac p. evtuSevski kvlav miuTiTebs, rom swored dimitri jaSi SeiZleba iyos damnaSave ilias mkvlelobis organizebaSi. aRniSnavs, ,,viTomda borotmoqmedebis mier d. jaSisadmi gagzavnili muqaris werili, rom mas Tavi gaenebebina ilias mouravobisaTvis, qarTulidan Targmna Cinovnikma ficxelaurma‘‘.(174)

 zemoaRniSnul ,,Tbilisis samZebro policiis ilia WavWavaZis mkvlelobis gamoZiebis saqme“-Si sxva masalebTan erTad gvxvdeba Cinovnik ficxelauris mier p. evtuSevskisadmi miwerili ramodenime werili.(175) 1907 wlis 5 seqtembriT daTariRebul ficxelauris werilSi naTqvamia, rom man borjomSi vinme niJaraZe daakava, romelic eWvmitanili iyo ilia WavWavaZis mkvlelobaSi da romelsac aRmoaCnda moklulis saaTi.(176) ese igi Cinovniki ficxelauri, Tanamedrove enaze, rom vTqvaT samZebro policiis operatiuli TanamSromeli iyo. anu, mas evaleboda sxvadasxva saxis operatiuli RonisZiebebis warmoeba. rveulis furcelze fanqriT dawerili es werili moTavsebulia saqmis 25-e gverdze, xolo 26-ze gverdze mas mosdevs 4 seqtembriT daTariRebuli, ficxelauris mier evtuSevskisTan gagzavnili sxva werili.

minda aRvniSno, rom am ori werilis Semdeg, gverd 16-ze aris p. evtuSevskis mier Sedgenili oqmi daTariRebuli 16 seqtembriT. masSi aRwerilia ermile doliZis da misi Tanamzraxvelis daWeris mizniT p. evtuSevskis guriaSi wasvlis dro da sxva informacia. amave oqmiT cxadi xdeba, Tu vin gaagzavna igi guriaSi. oqmSi weria: ,,sasamarTlos gamomZieblis piradi davalebiT wavedi guriaSi... sadac sofel baxvSi ori eWvmitanili gaemgzavra.” anu, swored saolqo sasamarTlos gamomZiebelis n. iliaSenkos piradi davalebiT gaemgzavra p. evtuSevski guriaSi.(177) amiT n. iliaSenkom p. evtuSevski faqtobrivad CamoaSora saqmis realur Ziebas da cru kvalze gauSva. aq kvlav minda aRvniSno, rom ilia WavWavaZis mkvlelobis Ziebis procesSi arsebul e.w. ,,TeTr laqebze” da mkvlelobasTan dakavSirebul sxva sakiTxebze, ufro farTod visaubreb sxva naSromSi.

4 seqtembriT daTariRebuli werili, romelic droiT cxadia win uswrebs 16 seqtembriT daTariRebul oqms, ficxelauris mier sxva werilebis msgavsad fanqriTaa dawerili. es werilic egzavneba petre aleqsandres Ze evtuSevskis: ,,Zvirfaso petre aleqsandres Zev! rogorc me saidumlod movikvlie, amJamad micvalebul Tavad WavWavaZeze danaSaulis Cadenis Sesaxeb unda icodes, duSeTis mazris sof. mcxeTis mcxovrebma saxeliT ,,ilia mcxeTeli”. is Tu ar monawileobda danaSaulSi, maSin man mainc yvelaferi icis vin Cadis msgavs yvelanair danaSauls, amitom vvaraudob rom is daviWiroT. amis garda aucilebelia daWera aseve mefaitonis, romelic, rogorc movikvlie, icnobs pirebs, vinc Caidina Tavad WavWavaZis mkvleloba. uRrmesi pativiscemiT Tqveni g. Ficxelauri. 4 seqtemberi 1907 weli. q. tiflisi.” (werilis stili daculia)(178)

amrigad, 1907 wlis 4 seqtembers ukve cnobili xdeba, rom ,,ilia mcxeTeli” SesaZloa ilia WavWavaZis mkvlelobis monawile iyo. gamoZiebam ki mxolod am werilSi naxsenebi mefaitone, anu meetle T. labauri daapatimra. SemdegSic ,,ilia mcxeTeli”-s vinaobis dadgenis mimarTulebiT araviTari kvleva-Zieba ar uwarmoebiaT. arada ,,ilia mcxeTeli” im dros TbilisSi ,,moRvawe” social-demokrati bolSeviki teroristis, revolucioneris iliko imerliSvilis, igive ,,mcxeTelis” metsaxeli rom iyo, amis dadgena gamoZiebas sul iolad SeeZlo. Tumca, amaSi ver davadanaSaulebT p. evtuSevskis, rogorc vnaxeT, igi werilis miRebidan ramodenime dReSi ilias mkvlelebis saZebnelad quTaisis mazraSi miavlines. Cems mier zemoT moyvanili baton aleqsandre SuSanaSvilis azri, rom: ,,am saqmeSi arsebuli... sagamoZiebo policiis mier mopovebuli yovelgvari cnoba gamoZiebas gadaecemoda“, adasturebs saolqo sasamarTlos sagangebo saqmeTa gamomZiebel n. iliaSenkos mier p. evtuSevskis mizanmimarTulad mcdar ,,kvalze“ gagzavnas.

      vfiqrob, swored ,,ilia mcxeTelze“ miRebuli informacia gaxda imis mizezi, rom n. iliaSenkom Tbilisis ,,oxrankis“ ganyofilebis miTiTebiT, p. evtuSevskis yuradReba sxva mxares gadaitana. albaT, im dReebSi axlad dapatimrebuli d. jaSi ukve ,,daagenturebis“ procesSi iyo da saidumlo policiac cdilobda, am saqmidan mis ,,sufTad gamoyvanas‘‘ da ilia WavWavaZis mkvlelebTan jaSis pirdapiri kavSirebis miCqmalvas. am varauds mimtkicebs is garemoeba, rom Tu ilias mkvlelobis pirvelsave dReebSi, misi mkvlelobis Sesaxeb peterburgSi gagzavnil cnobil depeSaSi, swored social-demokratebi iyvnen dasaxelebuli ilias mkvlelobis wamqezeblebad, am partiis xseneba Semdeg nel-nela gaqra Ziebis saqmidan. p. evtuSevskis mier dimitri d. jaSis naTqvams dakiTxvisas, rom igi social-demokratiul partias ekuTvnoda, magram misma partiam araviTari monawileoba ar miiRo ilias mkvlelobaSi, n. iliaSenkos mxridan araviTar reagireba, gadamowmeba ar mohyolia. arada, policiis mier elementaruli e.w. ,,saidumlo gamokiTxviTac“ ki SesaZlebeli iyo gaerkviaT, Tu visTan axloblobda dimitri jaSi. saubaria social-demokratiuli opartiis bolSevikuri frTis warmomadgenel iliko imerliSvilze da aleqsandre obolaZeze.

      aqve aRvniSnav, rom ficxelauris mier p. evtuSevskisaTvis miwerili 4 seqtembriT daTariRebuli werili, moTavsebulia aRniSnuli saarqivo saqmis gverd 26-ze. am saqmis boloSi TandarTul oqmSi, aleqsandre koWlavaSvilis mier es furceli miTiTebulia, rogorc mis mier naxuli da gamoyenebuli.(179)

       ufro metic, am saarqivo saqmis dasawyisSi aseve aris, 1928 wels saqmis arqivSi dabrunebisas Sedgenili, masSi arsebul dokumentebSi moxseniebuli pirebis ramodenime gverdiani sia. siaSi pirvel furcels aweria - ,,ilia WavWavaZis mkvlelobaSi aqtiuri monawileebi“ da CamoTvlili arian: gigla berbiWaSvili, ivane inaSvili, pavle fSavliSvili, ermile doliZe, ef. doliZe. am CamonaTvals mosdevs - ,,ilia WavWavaZis mkvlelobaSi eWvmitanili pirebi“-s sia da CamoTvlilia: viqtor avaliani, dimitri jaSi, ,,ilia mcxeTeli” da sxvebi.(180) viqtor avaliani dapatimrebuli iqna ermile doliZesTan kavSirSi. zemoT ukve movixsenie es ukanaskneli, rom sxvadasxva informaciiT igi monawileobda ilia WavWavaZis mkvlelobaSi. ermile doliZeze sakmao masala saarqivo da TanamedroveTa mogonebebis saxiT moviZie. arc erT maTganSi, raime realurad xelmosaWidi informacia ilia WavWavaZis mkvlelobaSi ermile doliZis monawileobaze ver vnaxe. Tumca minda aRvniSno, rom Tbilisis policmeisteris movaleobis droebiT Semsruleblis polkovnik cixockis, 1907 wlis 9 oqtombris dadgenilebaSi, viqtor doliZe agenturuli cnobebidan gamomdinare social-demokratiuli partiis molared, Tu xazindarad aris dasaxelebuli.

minda xazgasmiT aRvniSno, rom rogorc ityvian komentari zedmetia - ilia WavWavaZis mkvlelobis gamoZiebis am saqmeSi pirdapiraa miTiTebuli TavdasxmaSi monawile meoTxe borotmoqmedis metsaxeli. Sesabamisad erT-erTi kiTxva, rac am dokumentis naxvisas damebada iyo is, Tu rom ratom aravin dainteresda vin iyo es idumali ,,ilia mcxeTeli”? dokumenturi masalebis gadamuSavebis da analizis Semdeg, amJamad Zalian martivi pasuxi maqvs. imitom, rom ar surdaT misi vinaobis gamJRavneba.

mefis ruseTis dros gasagebia, Tu rogor dafares ilia WavWavaZis mkvlelobis meoTxe monawile. jer kidev gamoZiebis dasawyisSi nikoloz iliaSenkom, savaraudod Tbilisis ,,oxrankis” ganyofilebis ufrosis miTiTebiT p. evtuSevski guriaSi gaagzavna, TiTqos iq myofi ilia WavWavaZis mkvlelebis aRmosaCenad. man ki veraviTari damamtkicebeli sabuTi, rom ermile doliZe ilias mkvlelobaSi iRebda monawileobas, ver ipova. metic, rogorc vano CitaiSvili wers ermile doliZeze sul tyuilad hqondaT eWvi Setanili, radgan mas ilias nivTebi ar hqonia - ,,er. doliZe daiWires sofelSi, uriadniks enaxa dapatimrebis dros erTi werili, romelic viqtor avalianis saxelze iyo dawerili... dapatimrebis dros mas upoves erTi portsigari, romelic viTomda ilias portsigari iyo, ambobda gamomZiebeli iliaSenko. es portsigari, romelic doliZes dapatimrebis dros CamoarTves ubralo portsigari iyo, romelic Cems Tvalwin iliaSenkom Caabara doliZis dedas‘‘.(181) rac Seexeba TiTqosda, ermile doliZis saxlSi aRmoCenil ilia WavWavaZis mkvlelobis Semdeg etlidan gatacebul yviTeli feris Cemodnebs, aqac gamomZiebeli iliaSenko cdeboda - e. doliZis saxlSi aRmoCenili Cemodnebi Savi feris iyo da maTSi ilia WavWvaZis ojaxis kuTvnili nivTebi ar aRmoCnda.

aRsaniSnavia, rom sabWoTa periodSic ilia WavWavaZis mkvlelobasTan kavSirSi ,,ilia mcxeTels” arsad ixseniebdnen. es imis miuxedavad, rom, rogorc zemoT ukve aRvniSne, 1928 wels Seqmnil saarqivo dokumentSi, igi dimitri jaSis gverdiT swored erT-erT eWvmitanilad aris moxseniebuli.

g. berbiWaSvilis sasamarTlo procesis winaswari Ziebis masalebSi ilias mkvlelobaSi monawile ,,imereli”, anu iliko imerliSvilis meore metsaxeli, riTac mas icnobdnen ara Tbilisis, aramed duSeTis mazraSi, sakmaod xSiradaa naxsenebi. magaliTad, maTSi aris daculi b. cagurias werili, saqarTvelos komunisturi partiis (bolSevikebis) centraluri komitetis mdivnis kandid Carkvianis saxelze, sadac aRniSnulia, rom dimitri jaSs mouravobisaken gzis gasakafad sWirdeboda ilias mouravis mose memarniSvilis mokvla, rac ilias momavalma mkvlelebma, 1907 wlis 7 ivniss p. afciauris (fSavliSvili) meTaurobiT sisruleSi moiyvanes. b. cagurias werilSi mohyavs lado feiqriSvilis da pavle fSavliSvilis, 1908 wlis 10 Tebervlis dakiTxvis oqmebis amonawerebi, sadac laparakia mkvlelobis meoTxe monawile ,,imerelze”. am werilSi igi aseve, moixseniebs giorgi xizana(i)Svilis Cvenebis im nawils, romelSic g. xizana(i)Svili ilias mkvlelobis meoTxe monawiled ,,imerels” asaxelebda. b. caguria miuTiTebs, rom aRniSnuli masalebi amoRebulia, mTavari saistorio arqivis, gansakuTrebiT mniSvnelovan saqmeTa fondSi daculi, Tbilisis saolqo sasamarTlos ilia WavWavaZis mkvlelobis Ziebis saqmeebis masalebidan. werilis bolos avtori askvnis: ,,kargi iqneba WeSmaritebis dasadgenad es saqmeebi Sinagan saqmeTa saxalxo komisariats gadaeces‘‘.(182)

faqtia, sabWoTa xelisuflebas da mmarTvel komunistur partias ilia WavWavaZis mkvlelobis namdvili garemoebebis dadgena ar surda. vfiqrob, rom Tu moindomebdnen ilia WavWavaZis mkvlelebis da maT Soris - ,,imerelis“ vinaobis Sesaxeb dacul sxva masalebsac iolad moiZiebdnen imdrindel saistorio arqivSi, radgan CemTan SedarebiT, maT TiTqmis ulevi materialuri da adamianuri resursi gaaCndaT.

       amas adasturebs Cams mier moZiebuli saarqivo masalebi. maTSi, qronologiurad minda gamovyo 1908 wliT daTariRebuli dokumentebi. კერძოდ, საისტორიო არქივში მოვიძიე, დუშეთის მაზრის ტერიტორიაზე მოქმედი ,,წითელ რაზმელების“ დამხმარე პირების დაპატიმრების საქმე. 1908 წლის 25 დეკემბრით დათარიღებული, აბესალომ გიორგის ძე ფაღავას, (სავარაუდოდ ყარამან გიორგის ძე ფაღავას ძმა - თ.ს.) დუშეთის მაზრის პოლიციის ჩაფრების (სტრაჟნიკები) უფროსი ურიადნიკის მიერ დაწერილ ოქმში ვკითხულობთ: ,,პავლე ფშავლიშვილთან ერთად მის ბანდაში იმყოფებოდნენ ი. იმერლიშვილი, ვ. ინაშვილი, გ. ბერბიჭაშვილი და სხვები‘‘.(183)

       erT-erT dokumentSi ki, pirdapiraa ნათქვამი ილია WavWavaZis მკვლელობაში ილიკო იმერლიშვილის, გიგლა ბერბიჭაშვილის, ივანე ინაშვილის და პავლე ფშავლიშვილის მონაწილეობის შესახებ. kerZod, 1908 წლის 25-31 დეკემბრით დათარიღებული რამოდენიმე გვერდიანი ოქმSი, romelic შეუდგენია დუშეთის მაზრის ბაზალეთის ნაწილის პრისტავ ოზიევს, sadac პავლე ფშავლიშვილთან და მის ,,თანამებრძოლებთან“ კავშირში ეჭვმიტანილი ზემოnaxsnebi i. qisturis დაკითხვaa asaxuli, სიტყვა-სიტყვით წერია შემდეგი: ,,დაკითხვისას დაკავებულმა Tqva, რომ ამა წლის მაისში(1908) ის შემთხვევით შეუერთდა ფშავლიშვილის ბანდას, რომელშიც მონაწილეობen თვით ბანდის მეთაური ფშავლიშვილი, ილია ჭავჭავაძის მკვლელები: ივანე ინაშვილი და გიგლა დარჩოს ძე ბერბიჭაშვილი და სოფ. მცხეთის მცხოვრები ილიკო იმერლიშვილი და მრავალი სხვა, რიცხვით 13 კაცამდე“.(184)

        ამგვარად, ამ დოკუმენტში კონკრეტულად ამ ნიშნით - ,,ილია ჭავჭავაძის მკვლელები’’ პირდაპირაა გამოყოფილი ილია ჭავჭავაძის მკვლელობაში მონაწილე პირები სხვებისგან. amasTan es xdeba im dros, rodesac TbilisSi ilia WavWavaZis mkvlelobis saqmis gamomZieblebi uSedegod cdilobdnen mkvlelobaSi monawile ucnobi ,,imereli“-s vinaobis garkvevas, duSeTis mazris policiis CinebisTvis igi, rogorc ilia WavWavaZis mkvlelobis monawile kargad iyo cnobili, Tan sruli saxeliT da gvariT - iliko imerliSvili.

     ილიკო იმერლიშვილი ასევე დასახელებულია ილია ჭავჭავაძის მკვლელობის მონაწილედ, 1914 წლით დათარიღებულ საარქივო მასალაში. კერძოდ, თბილისის სამძებრო პოლიციის ერთ-ერთ საქმეში, რომელიც ეხება ილიკო იმერლიშვილის დაკავების ოპერაციას აღმოჩნდა საარქივო დოკუმენტები, სადაც პირდაპირაა ნათქვამი, რომ ილია ჭავჭავაძის მკვლელობაში ილიკო იმერლიშვილი და მისი რაზმელები მონაწილეობდნენ.

    maTgan gamovarCev or დოკუმენტs, პირველი ესაა - 1914 წლის 15 იანვრით დათარიღებული თბილისის სამძებრო პოლიციის განყოფილების უფროსის მიერ, თბილისის პოლიცმეისტერის სახელზე გაგზავნილი ორ გვერდიანი მოხსენება, მეორე კი 1914 წლის 1 თებერვლით დათარიღებული, ასევე თბილისის სამძებრო პოლიციის განყოფილების უფროსის მიერ თბილისის საოლქო სასამართლოს საგანგებო საქმეთა გამომძიებლის სახელზე გაგზავნილი სამ გვერდიანი მოხსენება, sadac სიტყვა-სიტყვით წერია შემდეგი: ,,ილიკო იმერლიშვილმა თავისი დაჯგუფების წევრებთან ერთად ჩაიდინა უამრავი მკვლელობა კერძო და თანამდებობრივი პირების, სოფლის მამასახლისების, სტრაჟნიკების, მემამულე თავად ილია ჭავჭავაძის (ქართველი მწერლის)”.(185)   

     msgavsi, ramodenis dRis Semdeg daTariRebuli დოკუმენტის შინაარსი, პირველისგან განსხვავდება იმით, რომ მასში მითითებულია informaciis wyaroc - ,,ილიკო იმერლიშვილმა თავისი დაჯგუფების წევრებთან ერთად ჩაიდინა უამრავი მკვლელობა კერძო და თანამდებობრივი პირების, სოფლის მამასახლისების, სტრაჟნიკების, მემამულე თავად ილია ჭავჭავაძის (ქართველი მწერლის) da აღნიშნული ინფორმაცია მოპოვებულია აგენტურული შეტყობინებების საფუძველზე’’-o.(186)

     ილიკო იმერლიშვილი სწორედ სოციალ-დემოკრატიული პარტიის ადგილობრივი ორგანიზაციის ხელმძღვანელადაა დასახელებული ამავე საქმეში არსებულ დოკუმენტში, რომელსაც 1914 წლის 28 იანვარს ამიერკავკასიის რკინიგზის ჟანდარმთა საპოლიციო სამმართველოს უფროსი უგზავნის თბილისის პოლიცმეისტერს - ,,CemTan Semosuli agenturuli cnobebiT, srolis dros 13 ianvars namdvilad mokles yaCaRuri bandis xelmZRvaneli imerliSvili – yaCaRTa bandis da social-demokratiuli partiis xelmZRvaneli.(187)

     sxva saarqivo saqmeSi, romelic კავკასიის მთავარმმართებლის კანცელარიის პოლიციის ნაწილის საიდუმლო განყოფილების fondebSi, da exeba 1914 წლის იანვარში ილიკო იმერლიშვილის და ვასილ ფარესოვის დაკავების მიზნით ჩატარებულ პოლიციის ოპერაციას თბილისში aRmoCnda msgavsi Sinaarsis dokumentebi. aq im dros თბილისის პოლიცმეისტერ ზასიპკინის მიერ, თბილისის სამძებრო პოლიციის უფროს გაგიევის საქმეში გაკეთებულიa Semdegi Sinaaris ჩანაწერი - ,,სოციალ-დემოკრატი ტერორისტის ილიკო  იმერლიშვილის მონაწილეობით ჩადენილ იქნა სახელმწიფო საბჭოს წევრის ილია ჭავჭავაძის მკვლელობა’’.(188)        

             კავკასიის მთავარმმართებლის კანცელარიის პოლიციის ნაწილის საიდუმლო განყოფილების მასალებში არსებულ სხვა საარქივო საქმეშიc მოვიძიე თბილისის პოლიცმეისტერ ზასიპკინის მიერ დაწერილი სამსახურებლივი ბარათიc, სადაც ვკითხულობთ: ,,ცნობების მიხედვით ილიკო იმერლიშვილის მონაწილეობით ჩადენილ იქნა სახელმწიფო საბჭოს წევრის ილია ჭავჭავაძის მკვლელობა“. ეს ინფორმაცია სიტყვა-სიტყვით მეორდება რამოდენიმე სხვა საარქივო საქმეში, რის გამოც მათ შინაარსს აღარ გავიმეორებ.(189) albaT, mkiTxvelisTvis cxadia, rom ruseTis imperiis adgilobrivma Cinebma SesaniSnavad icodnen Tu vin iyo ilia WavWavaZis mkvlelobis meoTxe monawile. Tu ratom faravdnen, es sxva sakiTxia, romelsac dawvrilebiT saarqivo masalebze dayrdnobiT momdevno naSromSi gavaanalizeb.

       axla ki, SevexoT sabWoTa periods, rodesac, როგორც ukve ზემოთ აღვნიშნე - ერთადერთი ადამიანი, ვინც საბჭოთა პერიოდში ილია ჭავჭავაძის მკვლელად ილიკო იმერლიშვილი დაასახელა, იყო ილია ჭავჭავაძის მოურავის დიმიტრი ჯაშის მეუღლე დარია ჯაში. მან საბჭოთა ხელისუფლების მიერ 1941-1942 წლებში, ილია ჭავჭავაძის მკვლელობის ერთ-ერთი მონაწილის გიგლა ბერბიჭაშვილის სასამართლო პროცესის გამოძიების წინა პერიოდში, 1941 წლის 6 ივნისს წინასწარი დაკითხვისას მიცემულ ჩვენებაში, გამომძიებლის კითხვაზე - ,,ვინ ღებულობდა მონაწილეობას ილიას მკვლელობაში?” გასცა შემდეგი პასუხი: ,,როგორც შემდეგ გავიგე ილიას მკვლელობაში მონაწილეობას ღებულობდნენ ინაშვილი ყოფილი მამასახლისი, იმერლიშვილი, რომელსაც კარგად იცნობდა დიმიტრი, ფშავლიშვილი გრიგოლა, როგორც მახსოვს ფეიქრიშვილი იყო გაქცეული ყაჩაღად ტყეში“.(190)

      mეტიც, დარია ჯაშმა 1941-1942 წლებში, გიგლა ბერბიჭაშვილის სასამართლო პროცესის დროს mosamarTle odiSvilis kiTxvaze - ,,Tqvens qmars arasodes uxsenebia berbiWaSvilis gvari? upasuxa ისე რომ არავინ ეკითხებოდა Semdegi pasuxi gasca: ,,ara, arasodes. is icnobda kargad iliko imerliSvils’’.(191) mis am pasuxze arc mosamarTles, arc damswre sazogadoebas aranairi kiTxva ar gasCenia.

     1950-ian wlebSi daria jaSTan kiTxvebi gauCnda, zemoT ukve naxseneb aleqsandre koWlavaSvils, romelmac jer kidev 1941 წელს, წინასწარი ძიების dros, ილია WavWavaZis მკვლელობის საქმეზე დაპატიმრებული გიგლა ბერბიჭაშვილი dahkiTxa. saqme imaSia, rom გiorgi ლეონიძის თხოვნით, rogorc TviTon wers aleqsandre koWlavaSvili, man 1950-იანი წლებSi დაიწყო ილია WavWavaZiს მკვლელობის შესახებ informaciebis მოძიება. marTlac, aleqsandre koWlavaSvilma 1957-1962 წლებში უნიკალური მასალები და დოკუმენტები moiZia, დაარქივა და Seudga ილია WavWavaZiს მკვლელობის შესახებ წიგნის წერაs. wignis ,,Savi” naweris naxvis Semdeg gamiCnda mosazreba, rom ჩანს aleqsandre koWlavaSvlic ილიკო იმერლიშვილზე, როგორც ილია WavWavaZiს მკვლელობის მეოთხე მონაწილის კვალზე ,,gavida”. Tumca, შემდეგ ilia WavWavaZis mkvlelobis Sesaxeb არაფერი gamoaqveyna. მიზეზი ki albaT მდგომარეობდა იმაში, რომ sabWoTa uSiSroebaSi wlebis ganmavlobaSi momuSave აleqsandre კოჭლავაშვილმა, მოძიებული მასალებიs analizis Sedegad daaskvna, rom ილიკო იმერლიშვილი უშუალოდ იყო დაკავშირებული, rogorc rigiT, aseve cnobil ბოლშევიკებთან, თუმცა ეს მხოლოდ ჩემი ვარაუდია.

      WeSmariteba ki is aris, rom გიორგი ლეონიძის სახელობის ლიტერატურის სახელმწიფო მუზეუმში, aleqsandre koWlavaSvilis pirad fondSi, daculia uamravi saintereso dokumenti, romlebic pirdapir da iribad adastureben ilia WavWavaZis mkvlelobaSi, ara marto  gigla berbiWaSvilis, ivane inaSvilis, pavle fSavliSvilis, aramed iliko imerliSvilis monawileobasac.

       1957 wels, დეკემბერში, aleqsandre koWlavaSvili Casula ბათუმში, sadac imJamad iq mcxovrebi, mcxovani დარია ჯაში გამოukiTxavs da ilia WavWavaZis mkvlelobis Sesaxeb dausvams kiTxvebi. misi sityvebiT, imave dRes sastumroSi dabrunebuls Sexvedrisas dasmuli kiTxvebic da daria jaSis pasuxebic Cauweria. aleqsandre koWlavaSvilis pirad fondSi dacul swored aseT CanawerSi vkiTxulobT: ,,kiTxva - vin iyvnen ilias mkvlelobis monawileni?’’; ,,pasuxi – Tqvens mier dasaxelebul pirTa garda mkvlelobaSi monawileobda daTiko imerliSvili, romelmac monawileoba miiRo Cems motacebaSi. მკვლელთა შორის ასახლებდნენ ,,იმერელს" და ეს იყო იყო დ. იმერლიშვილი". aSkaraa, rom aq saubaria swored iliko imerliSvilze, romelmac aleqsandre obolaZesTan erTad miiRo monawileoba daria jaSis motacebaSi, viszec es ukanaskneli jer kidev gigla bebiWasvilis sasamarTlo procesamde da misi msvlelobisas ambobda. savaraudod მხცოვან დარია ჯაშს მახსოვრობამ უმტყუნა და ილიკო imerliSviliს სახელი შეეშალა, anda aleqsandre koWlavaSvilma is Segnebulad Secvala, Tumca aRniSnuli ოდნავადაც არ ამცირებს ამ დოკუმენტის მნიშვნელობას.

    ამრიგად, ზემოდასახლებული da gaanalizebuli - 1907, 1908, 1910, 1914, 1941 და 1957 წლebით დათარიღებული დოკუმენტები, sadac ilia WavWavaZis mkvlelobis meoTxe monawiled iliko imerliSvili, metsaxeliT ,,imereli” aris dasaxelebuli, vfiqrob sxva masalebTan erTad ერთობლიობაში ერთმანეთს ავსებენ da ადასტურებენ, ილია ჭავჭავაძის მკვლელობის მეოთხე მონაწილის ვინაობას.

 

P.S.

imedi maqvs Cems mosazrebebs mkiTxveli gaiziarebs. amasTan aRvniSnav, rom ilia WavWavaZis mkvlelobis Sesaxeb Cems mier moZiebuli masalebis did raodenobidan gamomdinare da kvlevis procesSi warmoSobil kiTxvebze pasuxis gasacemis mizniT vgegmav, momavalSi maTi analizi etapobrivad Sevtavazo mkiTxvels.

 

 

dokumentebi da masalebi

 

1.         simaSvili, T., ,,ნიკო ხიზანაშვილი (ურბნელი) ბიოგრაფიის ერთი საკითხის გამო’’, Jurnali ,,ciskari”, #5, 1988 weli

2.         simaSvili, T., ,,სოციალ-დემოკრატი ბოლშევიკი ტერორისტები ილიას მკვლელობის შემსრულებლები“, Jurnali ,,ახალი და უახლესი ისტორიის საკითხები’’, თბილისი, t. I(3), 2008 weli

3.         სსცა (saqarTvelos centraluri saistorio arqivi), ფონ.(fondi) 116, აღ.(aRwera) 1, საქ.(saqme) 13363

4.         ssca, f. 116, aR. 1, saq. 13364, gv. 255-258

5.         ,,Новости Закавказья’’, #25, 02.12.1908

6.          simaSvili, T., ,,ილია ჭავჭავაძის გარემოცვა”, ,,saarqivo მოამბე“ #14, 2015 weli

7.         Sinagan saqmeTa saministros partiuli arqivi (შსსპა), ფონ.(fondi), აღ.(aRwera), საქ.(saqme) ilia WavWavaZis mkvlelobis sagamoZiebo komisiis masalebi, saqaRalde # 7, gverdi 113

8.         შსსპა, ilia WavWavaZis mkvlelobis sagamoZiebo komisiis masalebi, saqaRalde #7, gverdebi 113-114

9.         სსცა, ფ. 94, აღ. 1, საქ. 21, გვ. 123; სსცა, ფ. 94, აღ. 1, საქმე 21, გვ. 231; სსცა, ფ. 153, აღ.1, საქ. 793, გვ. 34; სსცა, ფ. 94, აღ. 1, საქ. 70, გვ. 2

10.       შსსპა, ilia WavWavaZis mkvlelobis sagamoZiebo komisiis masalebi, saqaRalde # 19, gverdebi 355-356; ლiteraturis da xelovnebis centraluri arqivi, ფონდი 215, აღწერა 1, საქმე 17, გვ. 401

11.        saqarTvelos Sinagan saqmeTa saministros arqivi,  fondi 8, aRwera 25, saqme 683, gv. 112-125; შსსპა, ilia WavWavaZis mkvlelobis sagamoZiebo komisiis masalebi, saqaRalde # 7, gverdi 123

12.        ლხცსა, ფონდი 215, აღწერა 1, საქმე 17, გვ. 150; შსსპა, ilia WavWavaZis mkvlelobis sagamoZiebo komisiis masalebi, saqaRalde # 19, gverdi 150

13.        odiSvili, i., ,,wiwamuris tragedia”, Tbilisi, saxelmwifo gamomcemloba, 1953, gv. 60

14.       aRniSnuli ბანკი მართლაც გაძარცვეს 1906 წლის აპრილის დასაწყისში და მოკლეს ბანკის გამგეობის თავმჯდომარე გ.ს. განძიელი

15.       simaSvili, T., ,,სოციალ-დემოკრატი ბოლშევიკი ტერორისტები ილია ჭავჭავაძის მკვლელები”, 2011 weli. IaRniSnuli masala srulad maqvs gamoyenebuli Cems am kvlevaSi, amitom pirdapir naSroms vuTiTeb, sadac saarqivo wyaroebicaa miTiTebuli)

16.       simaSvili, T., ,,სოციალ-დემოკრატი ბოლშევიკი ტერორისტები ილია ჭავჭავაძის მკვლელები”, 2011 weli

17.        simaSvili, T., ,,დიმიტრი ჯაშის - თბილისის ,,ოხრანკის'' განყოფილების აგენტ ,,სლუჩაინის'' გამჟღავნების ისტორია’’, ივანე ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტი, ჰუმანიტარულ მეცნიერებათა ფაკულტეტის და საქართველოს ისტორიის ინსტიტუტის შრომები, ტ. VII, 2013 weli

18.        saqarTvelos Sinagan saqmeTa saministro arqivi,  fondi 8, aRwera 25, saqme 683, gv. 122

19.       ssca, f. 1854, aR. 1, saq. 25; ssca, f. 1854, aR. 1, saq. 205, gv. 22

20.       saqarTvelos Sinagan saqmeTa saministros arqivi,  fondi 8, aRwera 25, saqme 683, gv. 125

21.       ლiteraturis da xelovnebis centraluri arqivi, ფონდი 215, აღწერა 1, საქმე 17

22.       ლiteraturis da xelovnebis centraluri arqivi, ფონდი 215, აღწერა 1, საქმე 17; შსსპა, ilia WavWavaZis mkvlelobis sagamoZiebo komisiis masalebi, saqaRalde # 7, gverdi 116

23.       სსცა, ფ. 116, აღ 1, საქ. 13363, გვ. 65-66

24.       saqarTvelos Sinagan saqmeTa saministros arqivi,  fondi 8, aRwera 25, saqme 683  

25.       saqarTvelos Sinagan saqmeTa saministros arqivi,  fondi 8, aRwera 25, saqme 683, gv. 42

26.       ssca. ფ. 94, აღ. 1, საქ. 124, გვ. 30

27.       შსსპა, ფონ. 93, აღ. 2, საქ.897, გვ. 8

28.       სსცა, ფ. 94, აღ. 1, საქ. 584, გვ. 30

29.       შსსპა, ფონ. 93, აღ. 2, საქ.897, გვ. 8

30.       ილია რუხაძე: საგურამოში (ნახული და გაგონილი) 1908-1911 წლები, 2011.11.01. http://www.opentext.ge/index.php?m=68&y=2001&art=212

31.        ლiteraturis da xelovnebis centraluri arqivi, ფონდი 215, აღწერა 1, საქმე 17

32.       შსსპა, ფონ. 93, აღ. 2, საქ.897, გვ.2

33.        შსსპა, ფონ. 93, აღ. 2, საქ.931

34.       შსსპა, ფონ. 93, აღ. 2, საქ.897, გვ.3,6

35.       შსსპა, ფონ. 93, აღ. 2, საქ.1116; შსსპა, ფონ. 93, აღ. 2, საქ.1111

36.       სანადირაძე, ალ. ,,ცხრაასხუთელი პარტიზანები”, ,,საბჭოთა საქართველო”, 1986, გვ. 64-73

37.       ხინთიბიძე, ან., ,,1905-1907 წლების რევოლუციისა და რეაქციის პერიოდის მებრძოლები” (ქართული ფოლკლორის მიხედვით), ,,საბჭოთა საქართველო”, gv. 64-66

38.       შსსპა, ფონ. 93, აღ. 2, საქ.555

39.       შსსპა, ფონ. 93, აღ. 2, საქ.855

40.       ლiteraturis da xelovnebis centraluri arqivi, ფონდი 267, აღწერა 2, საქმე 10, gv.31

41.       შსსპა, ფონ. 93, აღ. 2, საქ.1116; შსსპა, ფონ. 93, აღ. 2, საქ.1111

42.       თ. სიმაშვილი, უახლესი დოკუმენტები და ილია ჭავჭავაძის მკვლელობა(ილიას მკვლელობიდან გასული 105 წელი), ივანე ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტი, ჰუმანიტარულ მეცნიერებათა ფაკულტეტის და საქართველოს ისტორიის ინსტიტუტის შრომები, ტომი VI, თბილისი, გამომცემლობა, ,,მერიდიანი“, 2012 weli

43.       ლiteraturis da xelovnebis centraluri arqivi, ფონდი 303, აღწერა 1, საქმე 1059, gv.2

44.       ლiteraturis da xelovnebis centraluri arqivi, ფონდი 267, აღწერა 1, საქმე 112, gv.102

45.       ssca. ფ. 97, აღ. 1, საქ. 294, გვ. 15

46.       შსსპა, ფონ. 93, აღ. 2, საქ.376, gv.1-3

47.       შსსპა, ფონ. 8, აღ. 2(1), საქ.11, gv.97-100

48.       შსსპა, ფონ. 8, აღ. 2(1), საქ.11, gv.97-100

49.       შსსპა, ფონ. 93, აღ. 2, საქ.376, gv.3

50.       ssca, f. 116, aR. 1, saq. 13364, gv. 17

51.       ssca, f. 115, aR. 1, saq. 2356

52.       xinTibiZe, an., ,,1905-1907 wlebis revoluciisa da reaqciis periodis mebrZolebi” (qarTuli folkloris mixedviT), ,,sabWoTa saqarTvelo”, 1989, gv. 57

53.       ssca, f. 115, aR. 1, saq. 2356, gv. 28-29

54.       xinTibiZe, an., ,,1905-1907 wlebis revoluciisa da reaqciis periodis mebrZolebi” (qarTuli folkloris mixedviT), ,,sabWoTa saqarTvelo”, 1989, gv. 58

55.       ssca, f. 115, aR. 1, saq. 2356, gv. 28-29

56.       ssca, f. 115, aR. 1, saq. 2356, gv. 28-29

57.       ssca, f. 115, aR. 2, saq. 429, gv. 33

58.       ssca, f. 94, aR. 1, metexis cixidan 18 msjavrdebulis gaqcevis saqme 124

59.       ssca, f. 115, aR. 1, 1908 wlis 11 maiss metexis cixidan patimrebis gaqcevis saqme 2393

60.       ssca, f. 114, aR. 1, metexis cixidan patimrebis gaqcevis saqme 969

61.       ssca, f. 94, aR. 1, saq. 124, gv. 2

62.       isidore ramiSvili, ,,mogonebebi’’, 2012, gv.455

63.       isidore ramiSvili, ,,mogonebebi’’, 2012, gv.458

64.       isidore ramiSvili, ,,mogonebebi’’, 2012, gv.457-458

65.       ssca, f. 114, aR. 1, saq. 969, gv. 7

66.       xinTibiZe, an., ,,1905-1907 wlebis revoluciisa da reaqciis periodis mebrZolebi” (qarTuli folkloris mixedviT), ,,sabWoTa saqarTvelo”, 1989, gv. 59

67.       ssca, f. 114, aR. 1, saq. 969, gv. 7

68.       xinTibiZe, an., ,,1905-1907 wlebis revoluciisa da reaqciis periodis mebrZolebi” (qarTuli folkloris mixedviT), ,,sabWoTa saqarTvelo”, 1989, gv. 60

69.       ssca, f. 94, aR. 1, saq. 124, gv. 39

70.       guguSvili, p., ,,ilia WavWavaZis mkvleloba”, ,,saxelgami,” 1938, gv. 23

71.       guguSvili, p., ,,ilia WavWavaZis mkvleloba”, ,,saxelgami,” 1938, gv. 99-100

72.       ლiteraturis da xelovnebis centraluri arqivi, ფონდი 215, აღწერა 1, საქმე 37, gv.1-4

73.       ლiteraturis da xelovnebis centraluri arqivi, ფონდი 215, აღწერა 1, საქმე 37, gv.1-4

74.       ლiteraturis da xelovnebis centraluri arqivi, ფონდი 215, აღწერა 1, საქმე 37, gv.1-4

75.       xinTibiZe, an., ,,1905-1907 wlebis revoluciisa da reaqciis periodis mebrZolebi” (qarTuli folkloris mixedviT), ,,sabWoTa saqarTvelo”, 1989, gv. 60

76.       sanadiraZe, al. ,,cxraasxuTeli partizanebi”, ,,sabWoTa saqarTvelo”, 1986, gv. 64-73

77.       ssca, f. 94, aR. 1, saq. 124, gv. 53

78.       xinTibiZe, an., ,,1905-1907 wlebis revoluciisa da reaqciis periodis mebrZolebi” (qarTuli folkloris mixedviT), ,,sabWoTa saqarTvelo”, 1989, gv. 60

79.       ssca, f. 94, aR. 1, saq. 53, gv. 51

80.       ssca, f. 94, aR. 1, saq. 196, gv. 107

81.       ssca, f. 20, aR. 1, saq. 293, gv. 86

82.       ssca, f. 116, aR. 1, saq. 13364, gv. 188

83.       ssca, f. 115, aR. 2, saq. 399, gv. 151

84.       ssca, f. 94, aR. 1, saq. 124, gv. 84

85.       ssca, f. 26, aR. 2, saq. 9770, gv. 36

86.       ssca, f. 17, aR. 1, saq. 5842, gv. 80, 110, 124; ssca, f. 17, aR. 1, saq. 5888, gv. 35

87.       lxcsa, fondi 215, aRwera 1, saqme 26, gv. 12

88.       ssca, f. 115, aR. 2, saq. 399, gv. 84

89.       ssca, f. 17, aR. 1, saq. 5842, gv. 110

90.       saqarTvelos saistorio centraluri arqivi, Tbilisis gubernatoris kancelariis fondi 17, aRwera 1, saxelmwifo sabWos wevr Tavad i. g. WavWavaZis mkvlelobis saqme 5888, gverdi 37

91.       ssca, f. 94, aR. 1, saq. 37, gv. 7

92.       ssca, f. 17, aR. 1, saq. 5888, gv. 38

93.       ssca, f. 17 aR. 1, saq. 5888, gv. 35

94.       ssca, f. 17, aR. 1, saq. 9222, gv. 1

95.       saqarTvelos saistorio centraluri arqivi, kavkasiis saraiono dacvis ganyofilebis fondi 94, aRwera 1, ilia WavWavaZis mkvlelobis da sxva sakiTxebze mimoweris saqme 37

96.       ssca, f. 17, aR. 1, saq. 5842, gv. 110

97.       lxcsa, fondi 215, aRwera 1, saqme 18, gv. 93

98.       ssca, f. 115, aR. 1, saq. 3828, gv. 14

99.       ssca, f. 115, aR. 1, saq. 3828, gv. 27

100.       ssca, f. 17, aR. 1, saq. 7217, gv. 22

101.      შსსპა, ფონ. 93, აღ. 2, საქ.1116, gv. 3-5

102.      შსსპა, ფონ. 93, აღ. 2, საქ.858, gv. 8

103.      შსსპა, ფონ. 93, აღ. 2, საქ.166, gv. 7-8

104.      შსსპა, ფონ. 93, აღ. 2, საქ.166, gv. 6

105.      შსსპა, ფონ. 93, აღ. 2, საქ.166, gv. 8

106.      შსსპა, fon. 8, aR. 2(1), saq. 617

107.      შსსპა,  fondi 8, aRwera 25, saqme 683, gv. 12-111

108.      შსსპა,  fondi 8, aRwera 25, saqme 683, gv. 12-111

109.      lxcsa, fondi 303, aRwera 1, saqme 1059, gv. 15

110.      შსსპა, ფონ. 93, აღ. 2, საქ. 948, gv. 2

111.      შსსპა, ფონ. 93, აღ. 2, საქ. 948, gv. 5

112.       ,,glexebis naambobi“, Jurnali ,,mogzauri“, ivnisi, # 22, gv. 349; ,,duSeTis mazridan“ (soflelTa gamwareba yaCaRTa brboebisagan. memamule niko ximSiaSvilisagan glexebis Sewuxeba), „gazeTi ,,talRa“, 26 noemberi, #33, gv. 2; ssca, f. 114, aR. 1, saq. 1099, gv. 7

113.       saqarTvelos saistorio centraluri arqivi, Tbilisis saolqo sasamarTlos prokuroris fondi 115, aRwera 1, n. ximSievis mkvlelobis gamoZiebaze zedamxedvelobis saqme 2889, gverdi 221

114.       saqarTvelos saistorio centraluri arqivi, Tbilisis sasamarTlo palatis prokuroris fondi 114, aRwera 1, duSeTis mazris Tavad ximSievis mkvleloba ilia imerliSvilis da sxvebis mier, saqme 1099

115.       ssca, f. 114, aR. 1, saq. 1099, gv. 1

116.       ssca, f. 114, aR. 1, saq. 1099, gv. 3

117.       ssca, f. 115, aR. 2, saq. 429, gv. 341

118.       ssca, f. 115, aR. 2, saq. 429, gv. 342

119.       ssca, f. 114, aR. 1, saq. 1099, gv. 6

120.       ssca, f. 115, aR. 2, saq. 429, gv. 342

121.       ssca, f. 115, aR. 2, saq. 429, gv. 342

122.       ssca, f. 114, aR. 1, saq. 1099, gv. 6; 9

123.       ssca, f. 115, aR. 1, saq. 2889, gv. 26

124.       ssca, f. 114, aR. 1, saq. 1099, gv. 6

125.       xinTibiZe, an., ,,1905-1907 wlebis revoluciisa da reaqciis periodis  mebrZolebi” (qarTuli folkloris mixedviT), ,,sabWoTa saqarTvelo”, 1989, gv. 72

126.       ssca, f. 115, aR. 2, saq. 429, gv. 345

127.       ssca, f. 115, aR. 2, saq. 429, gv. 56

128.       ssca, f. 115, aR. 1, saq. 2889, gv. 203-204

129.       ssca, f. 115, aR. 2, saq. 429, gv. 54

130.       ssca, f. 115, aR. 2, saq. 429, gv. 69-71

131.       ssca, f. 115, aR. 2, saq. 429, gv. 69-71

132.       ssca, f. 115, aR. 2, saq. 429, gv. 54

133.       ssca, f. 116, aR. 1, saq. 13365, gv. 128

134.       ssca, f. 115, aR. 1, saq. 2889, gv. 234-243

135.       ssca, f. 116, aR. 1, saq. 13363, gv. 142

136.       ssca, f. 116, aR. 1, saq. 13363, gv. 150

137.       ssca, f. 116, aR. 1, saq. 13363, gv. 148; f. 115, aR. 1, saq. 2889, gv. 235

138.       ssca, f. 114, aR. 1, saq. 1099, gv. 7

139.       ssca, f. 115, aR. 2, saq. 429, gv. 343

140.       ssca, f. 114, aR. 1, saq. 1099, gv. 6

141.       ssca, f. 115, aR. 2, saq. 429, gv. 343

142.       lxcsa, fondi 215, aRwera 1, saqme 34, gv. 4-5

143.       lxcsa, fondi 215, aRwera 1, saqme 34, gv. 4-5

144.       lxcsa, fondi 215, aRwera 1, saqme 34, gv. 5

145.      ssca, f. 115, aR. 1, saq. 2889, gv. 133

146.      ssca, f. 115, aR. 2, saq. 429, gv. 341-342

147.      ssca, f. 115, aR. 2, saq. 429, gv. 348

148.      ssca, f. 115, aR. 2, saq. 429, gv. 346

149.      ssca, f. 115, aR. 2, saq. 429, gv. 69

150.      ssca, f. 115, aR. 2, saq. 429, gv. 346

151.      ssca, f. 115, aR. 1, saq. 2889, gv. 133

152.      ssca, f. 115, aR. 1, saq. 2889, gv. 133

153.      ssca, f. 115, aR. 2, saq. 429, gv. 346

154.      ssca, f. 114, aR. 1, saq. 1099, gv. 7; 9

155.      ssca, f. 114, aR. 1, saq. 1099, gv. 7-8

156.      ssca, f. 114, aR. 1, saq. 1099, gv. 9

157.      ssca, f. 115, aR. 2, saq. 429, gv. 344

158.      ssca, f. 115, aR. 2, saq. 429, gv. 345

159.      ssca, f. 115, aR. 2, saq. 429, gv. 345

160.      ssca, f. 115, aR. 2, saq. 429, gv. 344

161.      ssca, f. 17 aR. 1, saq. 9245, gv. 3, 12

162.      ssca, f. 115, aR. 2, saq. 429, gv. 344

163.      ssca, f. 115, aR. 2. saq. 429, gv. 344

164.      საქართველოს საისტორიო ცენტრალური არქივი, თბილისის საოლქო სასამართლოს ფონდი 116, აღწერა 1, სახელმწიფო საბჭოს წევრ თავად ი. გ. ჭავჭავაძის მკვლელობაზე საგანგებო საქმეებზე გამომძიებლის საქმე # 13633; 2. სსცა, ფონდი 116, აღწერა 1, სახელმწიფო საბჭოს წევრ თავად ი. გ. ჭავჭავაძის მკვლელობაზე საგანგებო საქმეებზე გამომძიებლის საქმე # 13364; 3. სსცა, ფონდი 116, აღწერა 1, სახელმწიფო საბჭოს წევრ თავად ი. გ. ჭავჭავაძის მკვლელობაზე საგანგებო საქმეებზე გამომძიებლის საქმე # 13365

165.      ssca, f. 115, aR. 2, saq. 429, gv. 345

166.      ssca, f. 115, aR. 2, saq. 429, gv. 345

167.      saqarTvelos saistorio centraluri arqivi, Tbilisis policmaisteris sammarTvelos samZebro ganyofilebis fondi 97, aRwera 2, Tbilisis samZebro policiis ilia WavWavaZis mkvlelobis gamoZiebis saqme 35

168.      ssca, f. 97, aR. 2, saq. 35, gv. 2

169.      mkiTxvelisaTvis, rom ufro gasagebi iyos minda ganvumarto, rom sabWoTa periodSi mkvlevarebis da dainteresebuli pirebis kontrolis mizniT, roca isini gaecnobodnen saarqivo saqmes aucilebeli iyo mieTiTebinaT - vin gamoiyena aRniSnuli saarqivo saqme, romeli gverdebidan gaakeTa amonawerebi, Tu mxolod gaecno mis Sinaarss

170.      ssca, f. 97, aR. 2, saq. 35, gv. 9

171.      ssca, f. 97, aR. 2, saq. 35, gv. 14

172.      ssca, f. 97, aR. 2, saq. 35, gv. 50

173.      ssca, f. 97, aR. 2, saq. 35, gv. 9

174.      ssca, f. 116, aR. 1, saq. 13363, gv. 80

175.      ssca, f. 97, aR. 2, saq. 35, gv. 15

176.      vrclad am Temaze SegiZliaT ixiloT Cemi kvleva - სიმაშვილი, T., ,,იოსებ ჯუღაშვილი(სტალინი) და ნიჟარაძის იგივეობის შესახებ‘‘, ივანე ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტი, ჰუმანიტარულ მეცნიერებათა ფაკულტეტის და საქართველოს ისტორიის ინსტიტუტის შრომები, ტ. IX, 2015 weli

177.      ssca, f. 97, aR. 2, saq. 35, gv. 16

178.      ssca, f. 97, aR. 2, saq. 35, gv. 26

179.      1930-iani wlebis bolos a. koWlavaSvili iyo ,,Sinsaxkomis“ kontrdazvervis ganyofilebis ufrosi, saxelmwifo uSiSroebis maiori. 1941 wels igi awarmoebda gigla berbiWaSvilis winaswar, sasamarTlomde dakiTxvebs. stalinis gardacvalebis Semdeg  datova samsaxuri da gaxda istorikosi

180.      ssca, f. 97, aR. 2, saq. 35, gv. 3

181.      lxcsa, fondi 215, aRwera 1, saqme 37, gv. 1-4

182.      saqarTvelos Sinagan saqmeTa saministros arqivi, fondi 8, aRwera 25, saqme 683, gv. 32-34

183.      ssca, f. 17, aR. 2, saq. 6339, gv. 7

184.      ssca, f. 17, aR. 2, saq. 6339, gv. 13

185.      სსცა, თბილისის პოლიცმეისტერის სამძებრო განყოფილების ფონდი 97, აღწეrა 1, საქმე 294, გვ. 3

186.      სსცა, თბილისის პოლიცმეისტერის სამძებრო განყოფილების ფონდი 97, აღწეrა 1, საქმე 294, გვ. 19

187.      სსცა, თბილისის პოლიცმეისტერის სამძებრო განყოფილების ფონდი 97, აღწერა 1, საქმე 294, გვ. 15

188.      სსცა, ფონდი 84, აღწეrა 2, საქმე 3094, გვ. 120

189.      სსცა, ფონდი 84, აღწეrა 2, საქმე 5072, გვ. 11

190.      saqarTvelos Sinagan saqmeTa saministros arqivi, fondi 8, aRwera 25, saqme 683

191.      ლiteraturis da xelovnebis centraluri arqivi, ფონდი 303, აღწერა 1, საქმე 1052, gv.38