კა­ხეთ­ში მცხოვ­რე­ბი ლე­კე­ბი სა­არ­ქი­ვო მა­სა­ლე­ბის მი­ხედ­ვით (ნა­წი­ლი II: 1940-1950-ია­ნი წლე­ბი)

 https://geohistory.humanities.tsu.ge/images/SHROMEBI/XIX/Geo/015_Tengiz_Simashvili_compressed.pdf

ივანე ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის

საქართველოს ისტორიის ინსტიტუტის შრომები. XIX

თბილისი. 2023

თენ­გიზ სი­მაშ­ვი­ლი  

პრო­ფე­სო­რი,  

იაკ­ობ გო­გე­ბაშ­ვი­ლის სა­ხე­ლო­ბის  

თე­ლა­ვის სა­ხელ­მწი­ფო უნ­ივ­ერ­სი­ტე­ტი 

კა­ხეთ­ში მცხოვ­რე­ბი ლე­კე­ბი სა­არ­ქი­ვო მა­სა­ლე­ბის მი­ხედ­ვით

(ნა­წი­ლი II: 1940-1950-ია­ნი წლე­ბი)

   

 

წი­ნა სტა­ტი­ა­ში ჩვენ ვი­სა­უბ­რეთ XIX სა­უკ­უნ­ის ბო­ლოს და XX და­საწ­ყის­ში კა­ხეთ­ში ჩა­მო­სახ­ლე­ბუ­ლი და მცხოვ­რე­ბი ლე­კე­ბის შე­სა­ხებ.[1] ახ­ლა გვინ­და შე­ვე­ხოთ ყვარ­ლის რა­ი­ონ­ში მცხოვ­რე­ბი ლე­კე­ბის ის­ტო­რი­ას 1940-1950-იან წლებ­ში. 1940-ია­ნი წლე­ბის და­საწ­ყის­ში ყვარ­ლის რა­ი­ონ­ში ლე­კე­ბით (ხუნ­ძე­ბი) და­სახ­ლე­ბუ­ლი შემ­დე­გი სა­სოფ­ლო საბ­ჭო­ე­ბი არ­სე­ბობ­და – თივ-თე­ბელ­ჯო­ხის და ხა­შალ­ხუ­ტის.[2]

სა­არ­ქი­ვო მა­სა­ლე­ბის მი­ხედ­ვით, ყვარ­ლის რა­ი­ონ­ში მცხოვ­რე­ბი ლე­კი მო­სახ­ლე­ო­ბა, რო­გორც რუ­სე­თის იმ­პე­რი­ის პე­რი­ოდ­ში, ას­ე­ვე საბ­ჭო­თა ხა­ნა­ში ე.წ. `ორ­მი­სა­მარ­თი­ან~ ცხოვ­რე­ბას ეწ­ე­ო­და. ის­ი­ნი ფლობ­დნენ საც­ხოვ­რე­ბელ ბი­ნებს ყვარ­ლის რა­ი­ონ­ში და, პა­რა­ლე­ლუ­რად, და­ღეს­ტნის ასსრ-ში. მა­თი უმ­ეტ­ეს­ო­ბა, ოფ­იც­ი­ალ­ურ­ად, რო­გორც ყვარ­ლის რა­ი­ონ­ის, ას­ე­ვე და­ღეს­ტნის მცხოვ­რებ­ლე­ბად ით­ვლე­ბოდ­ნენ. ხში­რი იყო შემ­თხვე­ვე­ბი, რომ `ორ­მი­სა­მარ­თი­ა­ნი~ ლე­კე­ბი არც სა­ქარ­თვე­ლო­ში და არც და­ღეს­ტან­ში არ იხ­დიდ­ნენ გა­და­სა­ხა­დებს, ან­და ორ­მა­გად იბ­ეგ­რე­ბოდ­ნენ.[3]

ამ პე­რი­ოდ­ში ყვარ­ლის რა­ი­ონ­ის ლე­კურ სოფ­ლებ­ში მცხოვ­რე­ბი მო­სახ­ლე­ობ­ის ყო­ფა-ცხოვ­რე­ბის და ზე­მო­აღ­ნიშ­ნუ­ლი პრობ­ლე­მე­ბის შე­სა­ხებ, სა­ინ­ტე­რე­სო მა­სა­ლებს შე­იც­ავს თა­ნა­მედ­რო­ვის – გი­ორ­გი ჯა­ში­აშ­ვი­ლის მო­გო­ნე­ბა, რო­მე­ლიც და­ცუ­ლია კა­ხე­თის რე­გი­ონ­უ­ლი არ­ქი­ვის, ყვარ­ლის რა­ი­ონ­ის მა­სა­ლებ­ში.[4]

გი­ორ­გი ჯა­ში­აშ­ვი­ლი, 1939 წლის ნო­ემ­ბრი­დან 1944 წლის აპ­რი­ლამ­დე, მუ­შა­ობ­და ყვარ­ლის რა­ი­ონ­ის აღ­მას­რუ­ლე­ბე­ლი კო­მი­ტე­ტის (რა­ი­აღ­მას­კო­მი) თავმ­ჯდო­მა­რედ.[5] მი­სი სიტ­ყვე­ბით 1930-იან წლებ­ში: `კა­ხეთ­ში მცხოვ­რებ ლეკ მო­სახ­ლე­ობ­ას და­ღეს­ტნის სოფ­ლებ­ში გან­სა­კუთ­რე­ბით ტ(თ)ლი­არ­ატ­ის და შა­ურ­ის რა­ი­ონ­ებ­ის სოფ­ლებ­ში ჰქონ­დათ სა­კუ­თა­რი საც­ხოვ­რე­ბე­ლი სახლ-კა­რი – შე­სა­ბა­მი­სი მათ კვა­ლო­ბა­ზე სახ­ნავ-სა­თე­სი მი­წე­ბით. მა­ინც მა­თი მნიშ­ვნე­ლო­ვა­ნი ნა­წი­ლი გად­მო­სუ­ლი იყო კა­ხეთ­ში და კავ­კა­სი­ონ­ის მთის ფერ­დო­ბებ­ზე აშ­ენ­ებ­დნენ სახ­ლებს... შე­უძ­ლე­ბე­ლი გახ­და რა­ი­ონს და სო­ფელს ზუს­ტად სცოდ­ნო­და და­სა­ხე­ლე­ბულ ლე­კურ სოფ­ლებ­ში ხა­შალ­ხუტ­ში და თივ-თე­ბელ­ჯოხ­ში ვინ ცხოვ­რობ­და და ვინ იყო მომ­თა­ბა­რე `კა­ჩევ­ნი­კი~. სა­კოლ­მე­ურ­ნეო მოძ­რა­ობ­ის პე­რი­ოდ­ში, რო­დე­საც სოფ­ლებ­ში იქ­მნე­ბო­და კოლ­მე­ურ­ნე­ობ­ე­ბი, სოფ­ლის მო­სახ­ლე­ობ­ის გა­ერ­თი­ან­ებ­ის­ას, რო­გორც და­ღეს­ტნის სოფ­ლებ­ში ას­ე­ვე ყვარ­ლის რა­ი­ონ­ის ლე­კურ სოფ­ლებ­ში და­სა­ზუს­ტე­ბე­ლი იყო `კა­ჩევ­ნი­კე­ბის~ სა­კით­ხი, მა­თი მუდ­მი­ვად ერთ ად­გი­ლას დამ­კვიდ­რე­ბის­თვის~.[6]

საბ­ჭო­თა ხე­ლი­სუფ­ლე­ბას სურ­და კა­ხეთ­ში გან­სახ­ლე­ბუ­ლი ლე­კუ­რი მო­სახ­ლე­ობ­ის `კა­ჩევ­ნი­კო­ბა~-მომ­თა­ბა­რე­ობ­ის შეწ­ყვე­ტა. თუმ­ცა, ეს საკ­მა­ოდ ძნე­ლი გა­სა­კე­თე­ბე­ლი ყო­ფი­ლა, რად­გან ლე­კე­ბის მე­ურ­ნე­ობ­ის ძი­რი­თად დარგს მე­სა­ქონ­ლე­ო­ბა წარ­მო­ად­გენ­და, რო­მე­ლიც მთებ­ში მცხოვ­რე­ბი ლე­კე­ბის­თვის ზამ­თრის სა­ძოვ­რე­ბის გა­მო შე­მოდ­გო­მით მთი­დან ბარ­ში ჩას­ვლას და გა­ზაფ­ხულ­ზე მთა­ში ას­ვლას, ანუ მომ­თა­ბა­რე ცხოვ­რე­ბის წესს მო­ით­ხოვ­და.

გი­ორ­გი ჯა­ში­აშ­ვი­ლი ლე­კე­ბის `ორ­მი­სა­მარ­თი­ა­ნი~ ცხოვ­რე­ბის აღ­სა­ნიშ­ნა­ვად, ხმა­რობს რუ­სულ სიტ­ყვა `კა­ჩევ­ნიკს~ – მომ­თა­ბა­რე. ყვარ­ლის რა­ი­ონ­ში ჩა­სახ­ლე­ბუ­ლი ლე­კე­ბის `კა­ჩევ­ნი­კო­ბა~ საბ­ჭო­თა ხე­ლი­სუფ­ლე­ბას ძა­ლი­ან `აწ­უხ­ებ­და~, რი­სი მთა­ვა­რი მი­ზე­ზი `კა­ჩევ­ნიკ~-მომ­თა­ბა­რე ლე­კებ­ზე, რო­გორც სა­მარ­თლებ­რი­ვი, ას­ე­ვე ფი­ნან­სუ­რი კონ­ტრო­ლის უქ­ონ­ლო­ბა იყო.

გი­ორ­გი ჯა­ში­აშ­ვი­ლი აღ­ნიშ­ნავს, რომ ჯერ კი­დევ 1936 წლის შე­მოდ­გო­მა­ზე, იმ დროს ყვარ­ლის რა­ი­ონ­ის რა­ი­აღ­მას­კო­მის თავმ­ჯდო­მა­რე ის­ა­კა თან­დი­ლაშ­ვი­ლი კავ­კა­სი­ონ­ის უღ­ელ­ტე­ხი­ლის გა­დავ­ლით, და­ღეს­ტან­ში ად­გი­ლობ­რი­ვი ხე­ლი­სუფ­ლე­ბის წარ­მო­მად­გენ­ლებ­თან შეხ­ვედ­რა­ზე წა­სუ­ლა, სა­დაც მო­ულ­აპ­არ­აკ­ი­ათ, რომ 1937 წლის აპ­რი­ლის­თვის ლე­კე­ბის `ორ­მი­სა­მარ­თი­ა­ნი~ ცხოვ­რე­ბა სა­ბო­ლო­ოდ მო­ეგ­ვა­რე­ბი­ნათ: `პრაქ­ტი­კუ­ლად ყვე­ლა პი­რო­ბე­ბი გა­დაწ­ყვე­ტი­ლი იყო რა ქო­ნე­ბა ეძ­ლე­ოდ­ათ `კა­ჩევ­ნი­კებს~, რომ­ლე­ბიც კა­ხე­თის სოფ­ლებ­ში დამ­კვიდრ­დე­ბოდ­ნენ და რა ეძ­ლე­ოდ­ათ მათ, ვინც მი­დი­ო­და მთა­ში. ის­ა­კა მო­ით­ხოვ­და ყვე­ლა­ნი წა­სუ­ლიყ­ვნენ და­ღეს­ტან­ში და წა­ეღ­ოთ რაც უნ­დო­დათ, აგ­რეთ­ვე აუნ­აზ­ღა­ურ­ებ­დნენ უძ­რა­ვი ქო­ნე­ბის სა­ფა­სურს~.[7]

1937 წელს ი. თან­დი­ლაშ­ვი­ლი `კონ­ტრრე­ვო­ლუ­ცი­უ­რი მე­მარ­ჯვე­ნე­თა ორ­გა­ნი­ზა­ცი­ის~ წევ­რო­ბის ბრალ­დე­ბით და­აპ­ატ­იმ­რეს. ამ­ის შემ­დეგ კი, ლე­კე­ბის `ორ­მი­სა­მარ­თი­ა­ნი~ ცხოვ­რე­ბის მოგ­ვა­რე­ბის სა­კით­ხი ჯა­ში­აშ­ვი­ლის სიტ­ყვე­ბით: `გა­და­ი­დო დი­დი ხნით და მე­რე არც არ­ავ­ინ და­ინ­ტე­რე­სე­ბუ­ლა~.[8]

გი­ორ­გი ჯა­ში­აშ­ვილს, რო­დე­საც გახ­და ყვარ­ლის რა­ი­აღ­მას­კო­მის თავმ­ჯდო­მა­რე, თა­ნამ­შრომ­ლებ­თან ერ­თად შე­უს­წავ­ლია და აღ­უწ­ერ­ია ყვარ­ლის რა­ი­ონ­ში მცხოვ­რე­ბი ლე­კი მო­სახ­ლე­ო­ბა: `კა­ჩევ­ნი­კე­ბის~ მოგ­ვა­რე­ბის სა­კით­ხი~, მა­შინ ასე ვე­ძახ­დით, მე და­მე­ვა­ლა და რო­დე­საც შე­ვის­წავ­ლეთ და ჩა­ვა­ტა­რეთ აღ­რიც­ხვა ად­გილ­ზე, აღ­მოჩნ­და, რომ 217 კომ­ლი ლე­კუ­რი ოჯ­ა­ხი ცხოვ­რობს სო­ფელ თივ-თე­ბელ­ჯოხ­ში. აქვს სახ­ლი, ეზო და ზოგს საკ­მაო მი­წის ნაკ­ვე­თი. ამ­ა­ვე დროს ის­ი­ნი ცხოვ­რო­ბენ და­ღეს­ტნის რეს­პუბ­ლი­კის შა­ურ­ის და თა­რა­ტის (ტ(თ)ლი­არ­ატ­ის) რა­ი­ონ­ებ­ში, მდი­ნა­რე სი­მუ­რის ხე­ობ­ა­ში – ეს მო­სახ­ლე­ო­ბა მუ­შა­ობ­და, რო­გორც თა­რა­ტის კოლ­მე­უნ­ე­ობ­ებ­ში, ას­ე­ვე კა­ხე­თის ლე­კის სოფ­ლის კოლ­მე­ურ­ნე­ობ­ებ­ში, ფაქ­ტი­ურ­ად კი არ­სად, რაც გა­უგ­ებ­რო­ბას იწ­ვევ­და, რო­მე­ლი სად მუ­შა­ობ­და და რა საქ­მი­ან­ობ­ას ეწ­ე­ო­და – უნ­და დაგ­ვე­ბო­ლო­ებ­ი­ნა მა­თი ერთ ად­გი­ლას მკვიდ­რად და­სახ­ლე­ბა... ამ­იტ­ომ ჩა­ტარ­და მო­ლა­პა­რა­კე­ბა და­ღეს­ტნი­სა და სა­ქარ­თვე­ლოს ხელ­მძღვა­ნე­ლებს შო­რის ამ მო­სახ­ლე­ობ­ას სად ეც­ხოვ­რა მუდ­მი­ვად, რად­გან ორ­ი­ვე რეს­პუბ­ლი­კის ტე­რი­ტო­რი­ა­ზე ჰქონ­დათ სახლ­კა­რი და ბი­ნად­რო­ბა~ [დოკ. # 1].[9]

1940 წელს, და­ღეს­ტნი­სა და სა­ქარ­თვე­ლოს ხე­ლი­სუფ­ლე­ბე­ბის ხელ­მძღვა­ნე­ლებს შო­რის ჩა­ტა­რე­ბულ მო­ლა­პა­რა­კე­ბა­ზე უმ­სჯე­ლი­ათ, თუ ლეკ მო­სახ­ლე­ობ­ას მუდ­მი­ვად სად უნ­და ეც­ხოვ­რა. ჯა­ში­აშ­ვი­ლი წერს: `ამ სა­კით­ხის მოგ­ვა­რე­ბა ად­გილ­ზე უნ­და მომ­ხდა­რი­ყო. მე და­მე­ვა­ლა და­ღეს­ტან­ში წავ­სუ­ლი­ყა­ვი და მო­მეგ­ვა­რე­ბი­ნა სა­თა­ნა­დო მი­თი­თე­ბის სა­ფუძ­ველ­ზე ზე­მოთ აღ­ნიშ­ნუ­ლი სა­კით­ხე­ბი~.[10]

1941 წლის 20 მა­ისს, გი­ორ­გი ჯა­ში­აშ­ვილ­თან ერ­თად, და­ღეს­ტან­ში წა­სუ­ლან ყვარ­ლის რა­ი­ონ­ში მდე­ბა­რე `ლე­კე­ბის სოფ­ლის საბ­ჭოს თავმ­ჯდო­მა­რე­ე­ბი – ფა­თა ალ­ი­ე­ვი და უს­უბ მა­მე­დო­ვი, კოლ­მე­ურ­ნე­ობ­ის თავმ­ჯდო­მა­რე­ე­ბი – მახ­მედ ჭან­თო­ე­ვი, აბ­დულ ქა­რიმ ტუ­რი­ე­ვი. ერ­თი ქარ­თვე­ლი ივ­ა­ნე იარ­ალ­იშ­ვი­ლი, რო­მელ­მაც კარ­გად იც­ო­და და­ღეს­ტნის სოფ­ლე­ბი~.[11]

და­ღეს­ტნის შე­სა­ბა­მი­სი რა­ი­ონ­ებ­ის ხელ­მძღვა­ნე­ლებ­თან მო­ლა­პა­რა­კე­ბა ჯა­ში­აშ­ვილს და მის თან­მხლე­ბებს უწ­არ­მო­ებ­ი­ათ, თა­რა­ტის (ტ(თ)ლი­არ­ატ­ის) რა­ი­ონ­ულ ცენ­ტრში. ამ რა­ი­ონ­ის ად­გი­ლობ­რი­ვი ხე­ლი­სუფ­ლე­ბის წარ­მო­მად­გენ­ლებს მო­ლა­პა­რა­კე­ბი­სას გა­უხ­სე­ნე­ბი­ათ, რომ 1936 წელ­საც ჰქონ­დათ მცდე­ლო­ბა მომ­თა­ბა­რე-`კა­ჩევ­ნი­კი~ ლე­კე­ბის სა­კით­ხი გა­და­ეწ­ყვი­ტათ. გი­ორ­გი ჯა­ში­აშ­ვი­ლი ამ­ბობს, და­ღეს­ტნის ად­გი­ლობ­რი­ვი საბ­ჭო­თა ხე­ლი­სუფ­ლე­ბის წარ­მო­მად­გენ­ლე­ბიც და­ინ­ტე­რე­სე­ბუ­ლი ყო­ფი­ლან მი­სი მოგ­ვა­რე­ბით. მომ­ლა­პა­რა­კებ­ლებს მი­უღ­ი­ათ გა­დაწ­ყვე­ტი­ლე­ბა, რომ: `სა­მი დღის გან­მავ­ლო­ბა­ში, შე­ეკ­ით­ხე­ბოდ­ნენ თი­თო­ე­ულ `კა­ჩევ­ნიკ~ ლეკს ვის სად უნ­დო­და დარ­ჩე­ნა – ას­ეთ­ე­ბი კი 350 ოჯ­ახ­ზე მე­ტი იყო. გა­დაწყ­და მა­თი ბი­ნე­ბის სა­კით­ხი. ვინც კა­ხეთ­ში და­ბი­ნავ­დე­ბო­და მათ უფ­ლე­ბა ეძ­ლე­ოდ­ათ მთე­ლი პი­რა­დი ქო­ნე­ბა და სა­ქო­ნე­ლი წა­მო­ეღ­ოთ კა­ხეთ­ში, ხო­ლო ის­ი­ნი ვინც დარ­ჩე­ბოდ­ნენ და­ღეს­ტან­ში და კა­ხეთ­ში ჰქონ­დათ სახ­ლი ან სხვა, მოძ­რავ ქო­ნე­ბას წა­იღ­ებ­დნენ, უძ­რა­ვი ქო­ნე­ბის შე­ფა­სე­ბის შემ­დეგ მი­იღ­ებ­დნენ სა­ფა­სურს~.[12]

ას­ე­ვე შე­თან­ხმე­ბუ­ლან, რომ იმ პი­რებს, რომ­ლე­ბიც და­ღეს­ტნი­დან გა­და­ვი­დოდ­ნენ კა­ხეთ­ში, ანუ მუდ­მივ საც­ხოვ­რებ­ლად აირ­ჩევ­დნენ ყვარ­ლის რა­ი­ონს, მა­თი ნა­მუ­შე­ვა­რი და­ღეს­ტნის კოლ­მე­ურ­ნე­ობ­ებ­იდ­ან გა­და­ერ­იც­ხე­ბო­დათ კა­ხე­თის კოლ­მე­ურ­ნე­ობ­ებ­ში. ამ და ლე­კე­ბის `ორ­მი­სა­მარ­თი­ა­ნი~ ცხოვ­რე­ბის სა­ბო­ლოო გა­დაჭ­რის და მოგ­ვა­რე­ბის მიზ­ნით სხვა სა­კით­ხე­ბის მო­საგ­ვა­რებ­ლად ხუ­თი თვე და­უწ­ეს­ებ­ი­ათ და სა­ბო­ლოო შე­თან­ხმე­ბის­თვი­საც მო­უწ­ერ­ი­ათ ხე­ლი. უკ­ან საკ­მა­ოდ კმა­ყო­ფი­ლი წა­მო­სუ­ლან, რად­გან: `ამ მო­ლა­პა­რა­კე­ბით მი­ვაღ­წი­ეთ, რომ და­ღეს­ტნის ად­გი­ლობ­რი­ვი ხე­ლი­სუფ­ლე­ბის წარ­მო­მად­გენ­ლე­ბი ამ `კა­ჩევ­ნი­კებ­ში~ ჩა­ატ­არ­ებ­დნენ თათ­ბირს იმ მი­მარ­თუ­ლე­ბით, რომ ლე­კე­ბი უარს იტ­ყოდ­ნენ კა­ხეთ­ში ცხოვ­რე­ბა­ზე და გა­და­ვი­დოდ­ნენ მუდ­მი­ვად თა­ვი­ანთ ძველ მა­მა-პა­პე­ულ მა­მუ­ლებ­ში. ამ­ის აუც­ილ­ებ­ლო­ბის მიღ­წე­ვა­ში მარ­წმუ­ნებ­და რა­ი­აღ­მას­კო­მის თავმ­ჯდო­მა­რე ომ­არ­ო­ვი~.[13]

გი­ორ­გი ჯა­ში­აშ­ვი­ლის სიტ­ყვე­ბით ლე­კი მო­სახ­ლე­ო­ბა თა­ვის სამ­შობ­ლო­ში თუ დაბ­რუნ­დე­ბო­და, ეს იქ­ნე­ბო­და კარ­გი ყვარ­ლის რა­ი­ონ­ის­თვის: `ჩვენც მე­ტი რა გვინ­დო­და. ჩვენს რა­ი­ონს ის­ი­ნი დიდ სარ­გებ­ლო­ბას არ აძ­ლევ­დნენ გარ­და უს­ი­ამ­ოვ­ნე­ბი­სა. მთა­შიც ცხოვ­რობ­დნენ სახლ-კარ-მა­მუ­ლით და ბარ­შიც, ჩვენ­თან. მათ ერთ ად­გი­ლას და­ბი­ნა­ვე­ბა უფ­რო მე­ტად ხელს აძ­ლევ­დათ თა­რა­ტის რა­ი­ონს~.[14]

რო­გორც ჩანს, ყვარ­ლის რა­ი­ონ­ის საბ­ჭო­თა ხე­ლი­სუფ­ლე­ბის წარ­მო­მად­გენ­ლე­ბი იმ­დე­ნად იყ­ვნენ შე­წუ­ხე­ბუ­ლი ლე­კუ­რი მო­სახ­ლე­ობ­ის­გან შექ­მნი­ლი პრობ­ლე­მე­ბით: `აღ­არ გვა­ნაღ­ვლებ­და, რომ ლე­კე­ბი თა­ვი­ანთ ცხვარ-ძრო­ხას წა­იყ­ვან­დნენ, რო­მე­ლიც მათ ჰყავ­დათ რო­გორც თვალ­ხი­ლუ­ლად, ისე მი­მა­ლუ­ლად, ოღ­ონდ კი მა­თი სა­ბო­ლოო სა­კით­ხი გა­დაწ­ყვე­ტი­ლი­ყო~.[15]

..................

1941 წლის 22 ივ­ნისს, ფა­შის­ტუ­რი გერ­მა­ნი­ის მი­ერ საბ­ჭო­თა კავ­შირ­თან ომ­ის დაწ­ყე­ბამ, ხე­ლი შე­უშ­ა­ლა და­ღეს­ტნის ავ­ტო­ნო­მი­უ­რი საბ­ჭო­თა სო­ცი­ალ­ის­ტუ­რი რეს­პუბ­ლი­კის (და­ღეს­ტნის ასსრ-ს) ტლი­არ­ატ­ის რა­ი­ონ­ის და სა­ქარ­თვე­ლოს საბ­ჭო­თა სო­ცი­ალ­ის­ტუ­რი რეს­პუბ­ლი­კის (სა­ქარ­თვე­ლოს სსრ-ს) ყვარ­ლის რა­ი­ონ­ებ­ის ხელ­მძღვა­ნე­ლე­ბის შე­თან­ხმე­ბის შეს­რუ­ლე­ბას. ამ­იტ­ომ, 1941-1944 წლებ­ში ყვარ­ლის ტე­რი­ტო­რი­ა­ზე გან­სახ­ლე­ბუ­ლი ლე­კუ­რი მო­სახ­ლე­ო­ბა ძვე­ლე­ბუ­რად აგრ­ძე­ლებ­და `ორ­მი­სა­მარ­თი­ან~ ცხოვ­რე­ბას.

კა­ხეთ­ში გან­სახ­ლე­ბუ­ლი ლე­კი მო­სახ­ლე­ობ­ის ბედ­ზე, დი­დი გავ­ლე­ნა იქ­ონ­ია 1944 წლის მარ­ტში გან­ვი­თა­რე­ბულ­მა მოვ­ლე­ნებ­მა, რომ­ლე­ბიც ცნო­ბი­ლია ჩეჩ­ნეთ-ინ­გუ­შე­თის ავ­ტო­ნო­მი­უ­რი საბ­ჭო­თა სო­ცი­ალ­ის­ტუ­რი რეს­პუბ­ლი­კი­დან (ჩეჩ­ნეთ-ინ­გუ­შე­თის ასსრ) მო­სახ­ლე­ობ­ის დე­პორ­ტა­ცი­ის სა­ხე­ლით. სსრკ-ში მო­სახ­ლე­ობ­ის დე­პორ­ტა­ცი­ე­ბი მა­ნამ­დეც ხდე­ბო­და – გერ­მა­ნე­ლე­ბი, ფი­ნე­ლე­ბი, ყალ­მუ­ხე­ბი, ყა­რა­ჩა­ელ­ე­ბი, ბალ­ყა­რე­ლე­ბი, ყი­რი­მე­ლი თათ­რე­ბი, ბერ­ძნე­ბი, ბულ­გა­რე­ლე­ბი, ე.წ. თურ­ქი მეს­ხე­ბი და ა.შ. დრო­ის სხვა­დას­ხვა პე­რი­ოდ­ში იქ­ნენ დე­პორ­ტი­რე­ბუ­ლი მა­თი საც­ხოვ­რე­ბე­ლი ად­გი­ლე­ბი­დან. თუმ­ცა, თით­ქმის ნა­ხე­ვა­რი მი­ლი­ო­ნი ვა­ინ­ახ­ის, ჩეჩ­ნე­ბი­სა და ინ­გუ­შე­ბის, დე­პორ­ტა­ცია ყვე­ლა­ზე მასშ­ტა­ბუ­რი იყო.

ჩეჩ­ნე­ბის და ინ­გუ­შე­ბის დე­პორ­ტა­ცი­ის დაწ­ყე­ბის ოფ­იც­ი­ალ­უ­რი თა­რი­ღი 1944 წლის 23 თე­ბერ­ვა­ლია, დას­რუ­ლე­ბის კი, 1944 წლის 9 მარ­ტი. რაც შე­ეხ­ე­ბა დე­პორ­ტა­ცი­ას, ანუ მო­სახ­ლე­ობ­ის გა­და­სახ­ლე­ბას, იგი 1944 წლის 23 თე­ბერ­ვალს და 1-ლი მარ­ტის შუ­ალ­ედ­ში ანუ 8 დღის გან­მავ­ლო­ბა­ში მიმ­დი­ნა­რე­ობ­და.

მო­სახ­ლე­ობ­ის გა­და­სახ­ლე­ბა ჩეჩ­ნეთ-ინ­გუ­შე­თის ასსრ-დან, გან­ხორ­ცი­ელ­და შუა აზ­ი­ის რეს­პუბ­ლი­კებ­ში, ძი­რი­თა­დად ყა­ზა­ხეთ­ში, ყა­რა­გან­დის რე­გი­ონ­ში. დე­პორ­ტი­რე­ბუ­ლებს ას­ახ­ლებ­დნენ ნა­ხევ­რად დან­გრე­ულ ყა­ზარ­მებ­ში, ფარ­დუ­ლებ­ში და თავ­ლებ­ში. ბევ­რი გა­და­სახ­ლე­ბუ­ლი ად­ამ­ი­ა­ნი იძ­ულ­ებ­უ­ლი გახ­და მი­წა­ში ამ­ო­ეთ­ხა­რა თავ­შე­სა­ფა­რი, ან­და ქო­ხე­ბი აეშ­ენ­ებ­ი­ნა. ამ ყვე­ლა­ფერს თან ახლ­და საკ­ვე­ბის, ტან­საც­მლის და სხვა აუც­ილ­ებ­ე­ლი ნივ­თე­ბის არ­არ­სე­ბო­ბა.[16]

მათ არ ჰქონ­დათ უფ­ლე­ბა, თუნ­დაც მცი­რე ხნით, და­ეტ­ოვ­ებ­ინ­ათ თა­ვი­ან­თი და­სახ­ლე­ბის ახ­ა­ლი ად­გი­ლე­ბი, საბ­ჭო­თა კავ­ში­რის ში­ნა­გან საქ­მე­თა სა­ხალ­ხო კო­მი­სა­რი­ატ­ის (შინ­სახ­კო­მი) ად­გი­ლობ­რი­ვი `სპე­ცი­ალ­უ­რი კო­მენ­დან­ტუ­რის~ ნე­ბარ­თვის გა­რე­შე, რო­მე­ლიც მათ­ზე ზე­დამ­ხედ­ვე­ლო­ბას ახ­ორ­ცი­ელ­ებ­და. სხვა­დას­ხვა მო­ნა­ცე­მე­ბით, 1944 წლი­დან 1948 წლის ოქ­ტომ­ბრამ­დე, ჩრდი­ლო­ეთ კავ­კა­სი­იდ­ან (ჩეჩ­ნე­ბი, ინ­გუ­შე­ბი, ყა­რა­ჩა­ელ­ე­ბი და ბალ­ყა­რე­ლე­ბი) დე­პორ­ტი­რე­ბუ­ლი, და­ახ­ლო­ებ­ით, 150 ათ­ა­სი ად­ამ­ი­ა­ნი და­იღ­უ­პა გა­და­სახ­ლე­ბა­ში.[17]

თა­ვი­სი საც­ხოვ­რებ­ლე­ბი­დან გა­და­სახ­ლე­ბუ­ლი ჩეჩ­ნე­ბის და ინ­გუ­შე­ბის ად­გილ­ზე კი, სხვა ტე­რი­ტო­რი­ებ­იდ­ან წაყ­ვა­ნი­ლი მო­სახ­ლე­ო­ბა ჩა­ას­ახ­ლეს. სა­უბ­არ­ია ჩე­ჩენ-ინ­გუ­შე­თის ასსრ-ს მე­ზო­ბე­ლი რეს­პუბ­ლი­კე­ბის მო­სახ­ლე­ობ­ა­ზე. ჩე­ჩენ-ინ­გუ­შე­თის ასსრ-ს ტე­რი­ტო­რია გა­ი­ყო და­ღეს­ტნის ასსრ-ს, სა­ქარ­თვე­ლოს სსრ-ს და ჩრდი­ლო­ეთ ოს­ეთ­ის ასსრ-ს შო­რის.

1944 წლის 18 მა­ისს, მი­ღე­ბულ იქ­ნა სა­ქარ­თვე­ლოს სსრ სა­ხალ­ხო კო­მი­სარ­თა საბ­ჭოს და სა­ქარ­თვე­ლოს კო­მუ­ნის­ტუ­რი პარ­ტი­ის ცენ­ტრა­ლუ­რი კო­მი­ტე­ტის ერ­თობ­ლი­ვი დად­გე­ნი­ლე­ბა და­ღეს­ტნის ასსრ-ში სა­ქარ­თვე­ლო­დან, კერ­ძოდ ყვარ­ლის რა­ი­ონ­იდ­ან იმ და­ღეს­ტნე­ლე­ბის – ლე­კე­ბის გა­და­სახ­ლე­ბის შე­სა­ხებ, ვინც იქ ცხოვ­რობ­დნენ.

1944 წლის 25 ივ­ლისს კი, სა­ქარ­თვე­ლოს სსრ სა­ხალ­ხო კო­მი­სარ­თა საბ­ჭოს და სა­ქარ­თვე­ლოს კო­მუ­ნის­ტუ­რი პარ­ტი­ის ცენ­ტრა­ლუ­რი კო­მი­ტე­ტის ერ­თობ­ლი­ვი დად­გე­ნი­ლე­ბა გა­მო­ი­ცა, თუ რო­გორ უნ­და გა­ეს­ახ­ლე­ბი­ნათ ყო­ფი­ლი ჩე­ჩენ-ინ­გუ­შე­თის ასსრ-ს, ახ­ლა კი უკ­ვე და­ღეს­ტნის ასსრ-ს ტე­რი­ტო­რი­ა­ზე, ყვარ­ლის რა­ი­ონ­ში მცხოვ­რე­ბი ლე­კე­ბი. ბრძა­ნე­ბის მი­ხედ­ვით, წი­ნას­წა­რი მო­სამ­ზა­დე­ბე­ლი სა­მუ­შა­ო­ე­ბი უნ­და ჩა­ტა­რე­ბუ­ლი­ყო ის­ე­თი გათ­ვლე­ბით, რომ ლე­კი მო­სახ­ლე­ობ­ის სა­ქარ­თვე­ლო­დან გამ­გზავ­რე­ბა და­ღეს­ტნის ასსრ-ს ტე­რი­ტო­რი­ა­ზე, ყო­ფილ ჩე­ჩენ-ინ­გუ­შე­თის ასსრ-სგან მი­ერ­თე­ბულ მი­წებ­ზე უნ­და დამ­თავ­რე­ბუ­ლი­ყო 1944 წლის 10 აგ­ვის­ტოს [დოკ. # 2].[18]

ჩე­ჩენ-ინ­გუ­შე­თის ასსრ-ს შუა აზ­ი­ა­ში დე­პორ­ტი­რე­ბუ­ლი მო­სახ­ლე­ობ­ის­გან გან­სხვა­ვე­ბით, ყვარ­ლის რა­ი­ონ­ის ტე­რი­ტო­რი­ა­ზე მცხოვ­რებ ლეკ მო­სახ­ლე­ობ­ას, ას­ე­ვე კოლ­მე­ურ­ნე­ობ­ებს ნე­ბას რთავ­დნენ თან წა­ეღ­ოთ პი­რა­დი სა­კუთ­რე­ბა, ფუ­ლა­დი სახ­სრე­ბი, წა­ეყ­ვა­ნათ წვრილ­ფე­ხა და მსხვილ­ფე­ხა სა­ქო­ნე­ლი და ა.შ.[19]

სა­ქო­ნე­ლი ყვარ­ლის რა­ი­ონ­იდ­ან და­ღეს­ტან­ში, მა­თი ახ­ა­ლი და­სახ­ლე­ბის ად­გი­ლებ­ში უნ­და გა­და­ერ­ეკ­ათ, რაც შე­ეხ­ე­ბა მარ­ცვლე­ულს, ძი­რი­თა­დად ხორ­ბალს, იმ­ის გა­მო, რომ მი­სი გა­და­ზიდ­ვით აეც­ილ­ებ­ინ­ათ ხარ­ჯი, უნ­და ად­გილ­ზე და­ეტ­ოვ­ებ­ინ­ათ.[20] ბრძა­ნე­ბა­ში მი­თი­თე­ბუ­ლი იყო, რომ თივ-თე­ბელ­ჯო­ხის და ხა­შალ­ხუ­ტის კოლ­მე­ურ­ნე­ობ­ებ­ის­გან, ას­ე­ვე ცალ­კე­უ­ლი მო­ქა­ლა­ქე­ებ­ის­გან ჩა­ბა­რე­ბუ­ლი ხორ­ბლის ნაც­ვლად მათ­ზე უნ­და გა­ცე­მუ­ლი­ყო ცნო­ბე­ბი, რომ­ლის სა­ფუძ­ველ­ზე, და­სახ­ლე­ბის ახ­ალ ად­გი­ლებ­ში მო­სახ­ლე­ო­ბა, კოლ­მე­ურ­ნე­ობ­ე­ბი მი­იღ­ებ­დნენ იმ რა­ოდ­ენ­ობ­ის ხორ­ბალს, რაც მათ ყვარ­ლის რა­ი­ონ­ში და­ტო­ვეს.[21]

გათ­ვა­ლის­წი­ნე­ბუ­ლი იყო ის­ე­თი მარ­ცვლე­უ­ლი კულ­ტუ­რის სა­ფა­სუ­რის ან­აზ­ღა­ურ­ებ­აც კი, რო­გო­რიც არ­ის სი­მინ­დი. იმ­ის გა­მო, რომ ლე­კე­ბის და­ღეს­ტან­ში გა­სახ­ლე­ბა ხდე­ბო­და ზაფ­ხულ­ში, ხო­ლო სი­მინ­დის აღ­ე­ბა არ ხდე­ბა შე­მოდ­გო­მამ­დე, სი­მინ­დის ნა­თე­სე­ბი უნ­და შე­ფა­სე­ბუ­ლი­ყო და შემ­დგომ ან­აზ­ღა­ურ­ებ­ულ­ი­ყო, რო­გორც მო­სახ­ლე­ობ­ის­თვის, ისე კოლ­მე­ურ­ნე­ობ­ებ­ის­თვის.[22]

გარ­და ამ­ი­სა, კოლ­მე­ურ­ნე­ობ­ებს, კოლ­მე­ურ­ნე­ებს და კერ­ძო პი­რებს, ვინც უნ­და ჩა­სახ­ლე­ბუ­ლიყ­ვნენ ჩეჩ­ნეთ-ინ­გუ­შე­თის ასსრ-ს ყო­ფილ ტე­რი­ტო­რი­ა­ზე, უნ­აზ­ღა­ურ­დე­ბო­დათ სა­ზო­გა­დო­ებ­რი­ვი და კერ­ძო შე­ნო­ბე­ბის – საც­ხოვ­რე­ბე­ლი ბი­ნე­ბის ღი­რე­ბუ­ლე­ბაც.

შე­უქ­მნი­ათ კო­მი­სია, რო­გორც სა­ქარ­თვე­ლოს ხე­ლი­სუფ­ლე­ბის, ას­ე­ვე და­ღეს­ტნის ასსრ-ს შე­სა­ბა­მი­სი ორ­გა­ნო­ებ­ის წარ­მო­მად­გენ­ლე­ბის შე­მად­გენ­ლო­ბით, რო­მელ­საც ევ­ალ­ებ­ო­და ორი კვი­რის ვა­და­ში არ­ა­უგ­ვი­ან­ეს 1944 წლის 10 აგ­ვის­ტო­სი, წა­რედ­გი­ნა სა­ქარ­თვე­ლოს ხე­ლი­სუფ­ლე­ბის­თვის შე­სა­ბა­მი­სი გათ­ვლე­ბი, თუ რა ღირ­და ის შე­ნო­ბე­ბი, რომ­ლებ­საც კოლ­მე­ურ­ნე­ობ­ე­ბი და კერ­ძო პი­რე­ბი ტო­ვებ­დნენ სა­ქარ­თვე­ლო­ში, რა­თა დრო­ულ­ად აენ­აზ­ღა­ურ­ებ­ინ­ათ მა­თი ღი­რე­ბუ­ლე­ბა მო­სახ­ლე­ობ­ის­თვის. ანუ, ამ კო­მი­სი­ა­ში და­ღეს­ტნის ასსრ-ს შე­სა­ბა­მი­სი სტურ­ქტუ­რე­ბიც ჩარ­თუ­ლი იყ­ვნენ, ყვარ­ლის რა­ი­ონ­ში გან­სახ­ლე­ბუ­ლი ლე­კი მო­სახ­ლე­ობ­ის ქო­ნე­ბის აღ­წე­რა-ან­აზ­ღა­ურ­ებ­ის პრო­ცეს­ში.

1944 წლის 25 ივ­ლი­სის #373, სა­ქარ­თვე­ლოს სსრ სა­ხალ­ხო კო­მი­სარ­თა საბ­ჭოს და სა­ქარ­თვე­ლოს კო­მუ­ნის­ტუ­რი პარ­ტი­ის ცენ­ტრა­ლუ­რი კო­მი­ტე­ტის ერ­თობ­ლივ დად­გე­ნი­ლე­ბა­ში – `და­ღეს­ტნის ასსრ-ში სა­ქარ­თვე­ლოს ტე­რი­ტო­რი­ა­ზე მცხოვ­რე­ბი და­ღეს­ტნე­ლე­ბის გა­და­სახ­ლე­ბა~, აღ­ნიშ­ნუ­ლი იყო, რომ კოლ­მე­ურ­ნე­ებს და კერ­ძო პი­რებს სსრკ-ს სა­ხალ­ხო კო­მი­სარ­თა საბ­ჭოს, 1944 წლის 9 მარ­ტის #255-74 ცც დად­გე­ნი­ლე­ბის შე­სა­ბა­მი­სად, მათ ნე­ბა ეძ­ლე­ოდ­ათ უფ­ას­ოდ ემ­გზავ­რათ რკი­ნიგ­ზით, ას­ე­ვე ახ­ალ ად­გილ­ზე ჩას­ვლის­თვის ეძ­ლე­ოდ­ათ სხვა სა­ხის შე­ღა­ვა­თე­ბი.[23]

ყვარ­ლის რა­ი­ონ­ის ლე­კე­ბით და­სახ­ლე­ბუ­ლი სოფ­ლე­ბი­დან, ახ­ალ საც­ხოვ­რე­ბელ ად­გილ­ზე მო­სახ­ლე­ობ­ის გამ­გზავ­რე­ბა, მა­თი ქო­ნე­ბის გა­და­ზიდ­ვა, ქა­ლაქ თე­ლა­ვის რკი­ნიგ­ზის სად­გუ­რი­დან გან­ხორ­ცი­ელ­და. ლე­კი მო­სახ­ლე­ო­ბა ყვარ­ლის რა­ი­ონ­იდ­ან თე­ლავ­ში ავ­ტო­მან­ქა­ნე­ბით ორ­გა­ნი­ზე­ბუ­ლად გა­და­იყ­ვა­ნეს. ამ­ის­ათ­ვის, რო­გორც ამ­ა­ვე ბრძა­ნე­ბუ­ლე­ბა­შია ნათ­ქვა­მი – და­ახ­ლო­ებ­ით 50 სატ­ვირ­თო ავ­ტო­მან­ქა­ნა და 33 ტო­ნა ბენ­ზი­ნი იქ­ნა გაგ­ზავ­ნი­ლი ყვარ­ლის რა­ი­ონ­ში.

ამ­ი­ერ­კავ­კა­სი­ის რკი­ნიგ­ზას, სსრკ-ს სა­ხალ­ხო კო­მი­სა­რი­ატ­ის, 1944 წლის 18 მა­ის­ის #545 დად­გე­ნი­ლე­ბის შე­სა­ბა­მი­სად, უნ­და უზ­რუნ­ვე­ლე­ყო თე­ლა­ვის რკი­ნიგ­ზის სად­გურ­ზე ყო­ფი­ლი ჩე­ჩენ-ინ­გუ­შე­თის ასსრ-ს ტე­რი­ტო­რი­ა­ზე, უკ­ვე და­ღეს­ტნის ასსრ-ში ჩა­სა­სახ­ლებ­ლე­ბის გა­და­საყ­ვა­ნად 150 და­ხუ­რუ­ლი სატ­ვირ­თო ვა­გო­ნის მო­ბი­ლი­ზე­ბა.[24]

გარ­და ამ­ი­სა, სა­ქარ­თვე­ლო­დან და­ღეს­ტან­ში გამ­გზავ­რე­ბუ­ლი მო­სახ­ლე­ობ­ის გა­დაყ­ვა­ნის უზ­რუნ­ველ­სა­ყო­ფად, თე­ლა­ვის რკი­ნიგ­ზის სად­გუ­რი­დან გუ­დერ­მე­სის რკი­ნიგ­ზის სად­გუ­რამ­დე მოძ­რავ მა­ტა­რებ­ლებ­ზე მი­უმ­აგ­რე­ბი­ათ შე­სა­ბა­მი­სი სა­მე­დი­ცი­ნო პერ­სო­ნა­ლი, გა­მო­უყ­ვი­ათ სა­მე­დი­ცი­ნო მე­დი­კა­მენ­ტე­ბი. ყვარ­ლის რა­ი­ონ­ში მცხოვ­რე­ბი ლე­კე­ბის გამ­გზავ­რე­ბის პრო­ცე­სის ხელ­მძღვა­ნე­ლო­ბა ევ­ალ­ებ­ო­და სა­ქარ­თვე­ლო სსრ-ს სა­ხალ­ხო დე­პუ­ტატ­თა საბ­ჭოს თავმ­ჯდო­მა­რის მო­ად­გი­ლე ჭი­ჭი­ნა­ძეს. ლე­კი მო­სახ­ლე­ობ­ის და­ღეს­ტან­ში გა­დაყ­ვა­ნის პრო­ცეს­ში, ად­გი­ლობ­რი­ვი ხე­ლი­სუფ­ლე­ბის წარ­მო­მად­გენ­ლე­ბიც იყ­ვნენ იყ­ვნენ ჩარ­თუ­ლი – ყვარ­ლის რა­ი­ონ­ის კო­მუ­ნის­ტუ­რი პარ­ტი­ის(ბ) რა­იკ­ომ­ის პირ­ვე­ლი მდი­ვა­ნი ცი­ხის­თა­ვი და ყვარ­ლის რა­ი­ონ­უ­ლი აღ­მას­კო­მის თავმ­ჯდო­მა­რე აივ­აზ­აშ­ვი­ლი.[25]

ჩე­ჩენ-ინ­გუ­შე­თის ასსრ-ს ყო­ფილ ტე­რი­ტო­რი­ა­ზე ჩა­სახ­ლე­ბულ ლეკ მო­სახ­ლე­ობ­ას, იმ­ის მი­უხ­ედ­ავ­ად, რომ: `საბ­ჭო­თა ხე­ლი­სუფ­ლე­ბამ, მათ ყვე­ლა პი­რო­ბა შე­უქ­მნა იქ ცხოვ­რე­ბის­თვის – შე­ას­ახ­ლა ჩე­ჩე­ნი და ინ­გუ­ში მო­სახ­ლე­ობ­ის­გან დაც­ლილ ბი­ნებ­ში, ვერ შეძ­ლო ახ­ლად­ჩა­სახ­ლე­ბუ­ლე­ბის მე­დი­კა­მენ­ტე­ბით, თუ სხვა სა­ჭი­რო ნივ­თე­ბით მო­მა­რა­გე­ბა. 1944 წლის ბო­ლოს ახ­ლად­ჩა­სახ­ლე­ბუ­ლი ლე­კი მო­სახ­ლე­ობ­ის რი­გებ­ში მა­ლა­რი­ამ იფ­ეთ­ქა, რა­მაც მა­თი გარ­კვე­უ­ლი ნა­წი­ლი იმ­სხვერ­პლა. ამ­ას და­ემ­ა­ტა ტი­ფი და სხვა ავ­ადმ­ყო­ფო­ბე­ბიც. და­ავ­ად­ებ­ებ­ის შე­საძ­ლო მი­ზე­ზებს შო­რის სა­ხელ­დე­ბო­და სა­პო­ნის, თეთ­რე­ულ­ის უკ­მა­რი­სო­ბა, გა­და­სახ­ლე­ბუ­ლე­ბის კულ­ტუ­რუ­ლი ჩა­მორ­ჩე­ნი­ლო­ბა, კვე­ბის პრო­დუქ­ტე­ბის ნაკ­ლე­ბო­ბა და ერ­თფე­როვ­ნე­ბა~.[26]

..............................

1956-1957 წლებ­ში იწ­ყე­ბა ჩრდი­ლო­ეთ კავ­კა­სი­ის რეს­პუბ­ლი­კე­ბი­დან დე­პორ­ტი­რე­ბუ­ლი ხალ­ხე­ბის აქ­ტი­უ­რი დაბ­რუ­ნე­ბის პრო­ცე­სი თა­ვის სამ­შობ­ლო მხა­რე­ებ­ში. ცხა­დია, ამ­ა­ში დი­დი რო­ლი ით­ამ­ა­შა იმ გა­რე­მო­ებ­ამ, რომ 1956 წლის 25 თე­ბერ­ვალს გა­მარ­თულ და­ხუ­რულ სხდო­მა­ზე, საბ­ჭო­თა კავ­ში­რის კო­მუ­ნის­ტუ­რი პარ­ტი­ის ცენ­ტრა­ლუ­რი კო­მი­ტე­ტის პირ­ველ­მა მდი­ვან­მა, ნი­კი­ტა ხრუშ­ჩოვ­მა, `დაგ­მო~ სტა­ლი­ნის `პი­როვ­ნე­ბის კულ­ტი~, მი­სი სა­ში­ნაო პო­ლი­ტი­კა და მათ შო­რის, მო­სახ­ლე­ობ­ის გა­და­სახ­ლე­ბა-დე­პორ­ტა­ცი­ე­ბი.

1956 წელს ჩეჩ­ნებს, ინ­გუ­შებს, ბალ­ყა­რე­ლებს და ყა­რა­ჩა­ელ­ებს გა­უ­უქ­მეს ე.წ. სპეც-გა­და­სახ­ლე­ბუ­ლის ანუ დე­პორ­ტი­რე­ბუ­ლე­ბის სტა­ტუ­სი. მათ თა­ვი­სუფ­ლად გა­და­ად­გი­ლე­ბის უფ­ლე­ბა მი­იღ­ეს. 1957 წლის 19 იან­ვარს გა­მოქ­ვეყნ­და, სსრკ-ს უმ­აღ­ლე­სი საბ­ჭოს პრე­ზი­დი­უმ­ის ბრძა­ნე­ბუ­ლე­ბა – `ჩე­ჩენ-ინ­გუ­შე­თის ავ­ტო­ნო­მი­უ­რი საბ­ჭო­თა სო­ცი­ალ­ის­ტუ­რი რეს­პუბ­ლი­კის აღ­დგე­ნის შე­სა­ხებ~. ამ­ა­ვე წელს აღ­დგა ბალ­ყა­რე­ლე­ბის, ყა­რა­ჩა­ელ­ებ­ის და ყალ­მუ­ხე­ბის ერ­ოვ­ნუ­ლი ავ­ტო­ნო­მი­ე­ბი.

ცნო­ბი­ლია, რომ 1944 წელს, დე­პორ­ტი­რე­ბუ­ლი ხალ­ხე­ბის საც­ხოვ­რე­ბელ ად­გი­ლებ­ში სა­ქარ­თვე­ლო­დან ჩა­სახ­ლე­ბუ­ლი ქარ­თვე­ლე­ბი, ყო­ველ­გვა­რი `გა­და­სა­ხა­დის~ მი­ღე­ბის გა­რე­შე გა­მობ­რუნ­დნენ უკ­ან მშობ­ლი­ურ მხა­რე­ებ­ში, ან­და სა­ქარ­თვე­ლოს სხვა ტე­რი­ტო­რი­ებ­ზე იქ­ნენ ჩა­სახ­ლე­ბუ­ლი.

მა­გა­ლი­თად, ყვარ­ლის რა­ი­ონ­ის მე­ზობ­ლად მდე­ბა­რე თე­ლა­ვის რა­ი­ონ­ში, 1957 წელს, ყა­რა­ჩაი-ჩერ­ქე­ზე­თის ავ­ტო­ნო­მი­უ­რი ოლ­ქის ყო­ფილ ტე­რი­ტო­რი­იდ­ან წა­მო­სულ ქარ­თვე­ლებს, რომ­ლე­ბიც იქ ად­რე ყა­რა­ჩა­ელ­ებ­ის გა­და­სახ­ლე­ბის შემ­დეგ ჩა­ას­ახ­ლეს, თე­ლა­ვის რა­ი­ონ­ში გა­მო­უყ­ვეს მი­წა, აუშ­ენ­ეს სახ­ლე­ბი და და­ას­ახ­ლეს. ამ­ა­ზე მეტ­ყვე­ლებს, თე­ლა­ვის რა­ი­ონ­ის აღ­მას­რუ­ლე­ბე­ლი კო­მი­ტე­ტის მა­სა­ლებ­ში და­ცუ­ლი დო­კუ­მენ­ტე­ბი. სა­უბ­არ­ია არა კა­ხე­თის, არ­ამ­ედ სა­ქარ­თვე­ლოს სხვა ტე­რი­ტო­რი­ებ­იდ­ან ყა­რა­ჩაი-ჩერ­ქე­ზე­თის ავ­ტო­ნო­მი­უ­რი ოლ­ქის ყო­ფილ ტე­რი­ტო­რი­ა­ზე ჩა­სახ­ლე­ბულ ქარ­თვე­ლებ­ზე. კერ­ძოდ, სა­ქარ­თვე­ლოს სსრ მი­ნის­ტრთა საბ­ჭოს, 1957 წლის 3 მა­ის­ის #258 დად­გე­ნი­ლე­ბით, თე­ლა­ვის რა­ი­ონ­უ­ლი აღ­მას­რუ­ლე­ბე­ლი კო­მი­ტე­ტის­თვის გა­მო­უყ­ვი­ათ სამ­შე­ნებ­ლო მა­სა­ლე­ბი, ყა­რა­ჩაი-ჩერ­ქე­ზე­თის ავ­ტო­ნო­მი­უ­რი ოლ­ქის ყო­ფი­ლი ტე­რი­ტო­რი­იდ­ან თე­ლა­ვის რა­ი­ონ­ში ჩა­მო­სახ­ლე­ბუ­ლე­ბის­თვის.[27]

რო­გორც დო­კუ­მენ­ტე­ბი­დან ჩანს, ამ პე­რი­ოდ­ში ყა­რა­ჩაი-ჩერ­ქე­ზე­თის ავ­ტო­ნო­მი­უ­რი ოლ­ქის ყო­ფილ ტე­რი­ტო­რი­იდ­ან თე­ლა­ვის რა­ი­ონ­ის სოფ­ლე­ბის – რუ­ის­პი­რის, კურ­დღე­ლა­ურ­ის, შა­ლა­ურ­ის კოლ­მე­ურ­ნე­ობ­ებ­ში 104 კოლ­მე­ურ­ნის ოჯ­ა­ხი და­სახ­ლე­ბუ­ლა.[28]

რაც შე­ეხ­ე­ბა ყვარ­ლის რა­ი­ონ­იდ­ან ლე­კუ­რი მო­სახ­ლე­ობ­ის გა­სახ­ლე­ბას და მათ შემ­დგომ­ში `დაბ­რუ­ნე­ბას~, სა­ქარ­თვე­ლოს ში­ნა­გან საქ­მე­თა სა­მი­ნის­ტროს არ­ქივ­ში და­ცუ­ლია ძა­ლი­ან სა­ინ­ტე­რე­სო მა­სა­ლე­ბი, რომ­ლე­ბიც გვაძ­ლე­ვენ სა­შუ­ალ­ებ­ას აღ­ვად­გი­ნოთ ის რე­ალ­უ­რი ის­ტო­რია, რაც იმ დროს მოხ­და. ას­ე­ვე, გა­ვა­ან­ალ­იზ­ოთ იმ­დრო­ინ­დე­ლი მოვ­ლე­ნე­ბი, თუ რა­ტომ და რო­გორ `დაბ­რუნ­და~ ლე­კი მო­სახ­ლე­ო­ბა ყვარ­ლის რა­ი­ონ­ში და არა თა­ვის ნამ­დვილ სამ­შობ­ლო­ში – და­ღეს­ტან­ში.

რო­გორც ცნო­ბი­ლია, 1953 წლი­დან, სტა­ლი­ნის გარ­დაც­ვა­ლე­ბი­დან სულ რამ­დე­ნი­მე თვე­ში, აქ­ტი­ურ­ად იწ­ყე­ბა სტა­ლი­ნის პე­რი­ოდ­ის სსრკ-ს სა­ში­ნაო პო­ლი­ტი­კის `გა­და­ხედ­ვის~ პრო­ცე­სი. გა­მომ­დი­ნა­რე იქ­იდ­ან, რომ საბ­ჭო­თა კავ­ში­რის `ახ­ა­ლი~ ხელ­მძღვა­ნე­ლო­ბა, ნი­კი­ტა ხრუშ­ჩო­ვის თუ სხვა მა­ღა­ლი რან­გის საბ­ჭო­თა ბი­ურ­ოკ­რა­ტი­უ­ლი აპ­არ­ატ­ის წარ­მო­მად­გენ­ლე­ბის სა­ხით, სა­ქარ­თვე­ლოს მო­ი­აზ­რებ­და, რო­გორც სტა­ლი­ნის `სამ­შობ­ლოს~, ქარ­თვე­ლებს კი მის მხარ­დამ­ჭე­რე­ბად, იწ­ყე­ბა ის­ე­თი ქმე­დე­ბე­ბის გან­ხორ­ცი­ელ­ე­ბა, რაც გა­მო­იწ­ვევ­და სტა­ლი­ნის `მომ­ხრე­ებ­ის~, თუ მხარ­დამ­ჭე­რე­ბის `და­სუს­ტე­ბას~.

ალ­ბათ ამ­ი­სი მი­ზე­ზი იყო, რომ სა­ქარ­თვე­ლო­დან გა­სახ­ლე­ბუ­ლი ლე­კი მო­სახ­ლე­ობ­ის სა­ქარ­თვე­ლო­ში დაბ­რუ­ნე­ბის სურ­ვილს, არა თუ დი­დი წი­ნა­აღმ­დე­გო­ბა არ შეხ­ვედ­რია, არ­ამ­ედ მარ­თუ­ლი იყო `ცენ­ტრი­დან~ შე­სა­ბა­მი­სი ორ­გა­ნო­ებ­ის მი­ერ. სხვა ახ­სნას ვერ ვუ­ძებ­ნით იმ ხა­ნად გან­ვი­თა­რე­ბულ მოვ­ლე­ნებს, რომ­ლის და­საწ­ყი­სად უნ­და ჩა­ით­ვა­ლოს, ში­ნა­გან საქ­მე­თა სა­მი­ნის­ტროს არ­ქივ­ში მო­ძი­ებ­უ­ლი ძა­ლი­ან სა­ინ­ტე­რე­სო დო­კუ­მენ­ტი.

სა­უბ­არ­ია 1944 წლამ­დე სა­ქარ­თვე­ლო­ში მცხოვ­რე­ბი ლე­კი მო­სახ­ლე­ობ­ის სა­ხე­ლით და­წე­რილ წე­რილ­ზე, რო­მე­ლიც თა­ვი­სი ში­ნა­არ­სით, ან­ტი­ქარ­თუ­ლი `იდ­ე­უ­რი~ დატ­ვირ­თვით წა­აგ­ავს, ლე­კე­ბის მი­ერ 1907 წელს და­წე­რილ წე­რილს, რო­მელ­ზეც სხვა კვლე­ვა­ში გვქონ­და სა­უბ­ა­რი.[29]

1955 წლით და­თა­რი­ღე­ბუ­ლი ეს წე­რი­ლი ხელ­მო­წე­რი­ლია ლე­კურ მო­სახ­ლე­ობ­ა­ში `გავ­ლე­ნი­ა­ნი~ პი­რე­ბის – `კოლ­მე­ურ­ნე­ობ­ის ყო­ფი­ლი თავმ­ჯდო­მა­რე და პარტ-ორ­გა­ნი­ზა­ცი­ის პირ­ვე­ლა­დი მდი­ვა­ნი, კპ-ს წევ­რი 1940 წლი­დან მა­მე­დო­ვის~ და `კოლ­მე­ურ­ნე­ობ­ის ყო­ფი­ლი წევ­რი, ლა­გო­დე­ხის მო­ქა­ლა­ქე, 67 წლის მო­ხუ­ცი, უპ­არ­ტიო ტა­გუ­ევ­ის~ მი­ერ. წე­რი­ლი ეგ­ზავ­ნე­ბა `სსრკ-ს მი­ნის­ტრთა საბ­ჭოს თავმ­ჯდო­მა­რე მარ­შალ, ამ­ხა­ნაგ ნ. ბულ­გა­ნინს~.[30]

წე­რილს ად­ევს რე­ზო­ლუ­ცია: `სა­ქარ­თვე­ლოს ცკკპ მჟა­ვა­ნა­ძეს, და­ღეს­ტნის კპპ სა­ოლ­ქო კო­მი­ტეტს, და­ნი­ალ­ოვს. გთხოვთ, გა­ნი­ხი­ლოთ ეს სა­კით­ხი და მი­იღ­ოთ სა­ჭი­რო ზო­მე­ბი~, მ. სა­ბუ­რო­ვი, 1955 წლის 25 ნო­ემ­ბე­რი~.[31]

წარ­მო­გიდ­გენთ 1955 წლით და­თა­რი­ღე­ბულ რუ­სულ ენ­ა­ზე და­წე­რი­ლი დო­კუ­მენ­ტის თარ­გმანს:

 `სსრკ-ს მი­ნის­ტრთა საბ­ჭოს თავმ­ჯდო­მა­რე მარ­შალ, ამ­ხა­ნაგ ნ. ბულ­გა­ნინს

ლა­გო­დე­ხის რა­ი­ონ­ის სო­ფელ შრო­მა­ში მცხოვ­რებ იუს­უპ ალ­ი­ერ­ოვ­ის-ძე მა­მე­დო­ვის და ჯე­მალ ტუ­გა­ევ­ის, მცხოვ­რე­ბი ლა­გო­დეხ­ში, ვო­რო­ში­ლო­ვის სა­ხე­ლო­ბის ქუ­ჩის # 8

გან­ცხა­დე­ბა

მოგ­მარ­თავთ, 463 და­ღეს­ტნე­ლი ოჯ­ახ­ის სა­ხე­ლით, რომ­ლე­ბიც ხალ­ხის მტრის ბე­რი­ას ნე­ბით უკ­ვე 11 წე­ლია არ­ი­ან სრუ­ლი­ად უუფ­ლე­ბო მდგო­მა­რე­ობ­ა­ში, მათ არ­ავ­ით­ა­რი და­ნა­შა­უ­ლი არ ჩა­უდ­ენ­ი­ათ. ჩვენ თერ­თმე­ტი წე­ლია წა­რუ­მა­ტებ­ლად ვცდი­ლობთ აღ­ვად­გი­ნოთ ჩვე­ნი კონ­სტი­ტუ­ცი­უ­რი უფ­ლე­ბა – ვიშ­რო­მოთ და ვიც­ხოვ­როთ სსრკ-ს ჩვე­ნი მრა­ვალ­ნა­ცი­ონ­ალ­უ­რი ოჯ­ახ­ის გვერ­დით და მსგავ­სად.

ძნე­ლად და­სა­ჯე­რე­ბე­ლია, რომ ჩვენს დროს, რო­დე­საც პარ­ტი­ის და მთავ­რო­ბის მთე­ლი პო­ლი­ტი­კა მი­მარ­თუ­ლია იმ­ა­ზე, რომ სსრკ-ს ხალ­ხე­ბის ცხოვ­რე­ბა სულ უფ­რო და უფ­რო გა­უმ­ჯო­ბეს­დეს, რო­დე­საც ჩვე­ნი სა­ხელ­მწი­ფოს ძლი­ერ­ებ­ის გამ­ტკი­ცე­ბის ხარ­ჯზე სსრკ-ს მთავ­რო­ბა შე­საძ­ლებ­ლად მი­იჩ­ნევს ამ­ინ­ის­ტია გა­უკ­ეთ­ოს იმ მო­ქა­ლა­ქე­ებს ვინც ჩა­იდ­ინ­ეს მძი­მე და­ნა­შა­ულ­ებ­ე­ბი, ამ დროს ას­ობ­ით ად­ამ­ი­ა­ნი, ვი­საც არ­ას­ოდ­ეს ჩა­უდ­ენ­ია და­ნა­შა­უ­ლი, და პი­რი­ქით პა­ტი­ოს­ნად და კე­თილ­სინ­დი­სი­ერ­ად შრო­მობ­და, აღ­მოჩნ­დნენ უუფ­ლე­ბო და არ­ა­ად­ამ­ი­ან­ურ მდგო­მა­რე­ობ­ა­ში. ამ მდგო­მა­რე­ობ­ა­ში იმ­ყო­ფე­ბა 463 ოჯ­ა­ხი - რა­მო­დე­ნი­მე ას­ე­უ­ლი საბ­ჭო­თა მო­ქა­ლა­ქე.

1944 წელს, ჩვენ ყო­ველ­გვა­რი სა­ფუძ­ვლის გა­რე­შე ძალ­და­ტა­ნე­ბით გა­დაგ­ვა­სახ­ლეს სა­ქარ­თვე­ლო­დან და­ღეს­ტან­ში და ჩვენ აღ­მოვ­ჩნდით მო­ქა­ლა­ქე­ობ­ის გა­რე­შე. ჩვენ ფაქ­ტი­ურ­ად ჩა­მოგ­ვარ­თვეს ხმის უფ­ლე­ბა, რად­გან არ­სად არ ვი­რიც­ხე­ბით და 1947 წლის საბ­ჭოს არ­ჩევ­ნებ­ში ვერ მი­ვი­ღეთ მო­ნა­წი­ლე­ო­ბა, ხო­ლო კოლ­მე­ურ­ნე­ო­ბა ჩვენ არ გვი­ღებს, ას­ე­ვე არ გვი­ღე­ბენ სა­მუ­შა­ო­ზე ქარ­ხნე­ბი და ფაბ­რი­კე­ბი.

იმ­ის მა­გივ­რად, რომ ჩვენ სხვა ხალ­ხე­ბის მხარ­დამ­ხარ ვიშ­რო­მოთ ჩვე­ნი ქვეყ­ნის სა­კე­თილ­დღე­ოდ, ჩვენ იძ­ულ­ებ­უ­ლი ვართ, რო­გორც ოდ­ეს­ღაც დღი­ურ­ად და­ქი­რა­ვე­ბულ­მა პი­რებ­მა, ვი­მუ­შა­ოთ კერ­ძო პი­რებ­თან პუ­რის ლუკ­მის­თვის. ჩვენს ბავ­შვებს არ იღ­ებ­ენ სკო­ლებ­ში და ის­ი­ნი იზრ­დე­ბი­ან მცი­რე­გან­თლე­ბუ­ლე­ბი.

1944 წელს შეწ­ყვი­ტეს ახ­ალ­გაზრ­დე­ბის წი­თე­ლი არ­მი­ის რი­გებ­ში გაწ­ვე­ვა, დი­დი სა­მა­მუ­ლო ომ­ის ფრონ­ტებ­ზე და­ღუ­პუ­ლი მე­ომ­რე­ბის ოჯ­ახ­ებ­ის­თვის არ იძ­ლე­ვი­ან პენ­სი­ებს, მრა­ვალ­შვი­ლი­ან დე­დე­ბი არ იღ­ებ­ენ შემ­წე­ობ­ას, რომ შე­ინ­ახ­ონ და გა­ზარ­დონ შვი­ლე­ბი, ჩვენ არ ვართ და­ბეგ­რი­ლი გა­და­სა­ხა­დე­ბით.

დღე­ვან­დელ დღეს ჩვე­ნი მდგო­მა­რე­ო­ბა უფ­რო გა­უ­არ­ეს­და. ჩვენ გა­მოგვ­ყა­რეს ყვარ­ლის რა­ი­ონ­იდ­ან და იძ­ულ­ებ­უ­ლი ვართ ვიც­ხოვ­როთ ქუ­ჩა­ში, სა­დაც ად­ამ­ი­ან­ე­ბი იღ­უპ­ებ­ი­ან. ჩვე­ნი სა­საფ­ლა­ო­ე­ბი მოხ­ნეს და ჩვენ არ გვაქვს ად­გი­ლი, სა­დაც შე­იძ­ლე­ბა დავ­კრძა­ლოთ ჩვე­ნი მიც­ვა­ლე­ბუ­ლე­ბი. წის­ქვი­ლებ­ში აუკრ­ძა­ლეს ავ­არ­ე­ლი მო­ქა­ლა­ქე­ებ­ის­თვის ფქვი­ლის დაფ­ქვა.

ჩვენ გვე­მუქ­რე­ბი­ან, რომ თუ ჩვენ არ წა­ვალთ ჩვე­ნი რა­ი­ონ­იდ­ან, სა­დაც მთე­ლი ცხოვ­რე­ბა გა­ატ­არ­ეს ჩვენ­მა მა­მებ­მა და პა­პებ­მა, ჩვენ სა­ქო­ნელს და ჩვენს ნივ­თებს კონ­ფის­კა­ცი­ას გა­უკ­ეთ­ებ­ენ. ქარ­თველ კოლ­მე­ურ­ნე­ებს, ვინც შე­იფ­არ­ეს ჩვე­ნი ოჯ­ახ­ე­ბი აიძ­ულ­ებ­ენ გაგვ­ყა­რონ სახ­ლე­ბი­დან.

ჩვენ და­ღეს­ტნე­ლებს გვსურს პა­ტი­ოს­ნად ვიშ­რო­მოთ, გვქონ­დეს უფ­ლე­ბა ვი­ყოთ კოლ­მე­ურ­ნე­ობ­ებ­ის წევ­რე­ბი – აქ­ტი­უ­რი მო­ნა­წი­ლე­ო­ბა მი­ვი­ღოთ კო­მუ­ნიზ­მის მშე­ნებ­ლო­ბა­ში, მაგ­რამ 11 წლის გან­მავ­ლო­ბა­ში ჩვენ გვარ­თმე­ვენ ამ უფ­ლე­ბას.

რა­ტომ მოგ­ვექ­ცნენ ასე? ჩვენ ხომ არ­ავ­ით­ა­რი და­ნა­შა­უ­ლი არ ჩაგ­ვი­დე­ნია, ჩვენ დაგვ­სა­ჯეს არ­აფ­რის გა­მო, რეპ­რე­სი­რე­ბუ­ლე­ბად გვაქ­ცი­ეს, ყო­ველ­გვა­რი სა­ფუძ­ვლის გა­რე­შე ჩვენს უკ­ან­ონ­ონ­ოდ მოგ­ვექ­ცნენ.

მოხ­და შემ­დე­გი: სა­ქარ­თვე­ლო­ში ასი წლის წინ მცხოვ­რე­ბი და­ღეს­ტნე­ლე­ბი იყ­ვნენ აყ­რი­ლი ყვარ­ლის რა­ი­ონ­ში ნაც­ხოვ­რე­ბი სოფ­ლე­ბი­დან ხა­შალ­ხუ­ტი და თივ-თე­ბელ­ჯო­ხი. 1944 წლამ­დე ჩვენ ვცხოვ­რობ­დით ამ სოფ­ლებ­ში, რომ­ლის მო­სახ­ლე­ო­ბა შე­ად­გენ­და 800 მე­ურ­ნე­ობ­ას და­ღეს­ტნე­ლი ოჯ­ახ­ებ­ის.

1944 წელს ყვე­ლა ეს 800 ოჯ­ა­ხი[32] ძალ­და­ტა­ნე­ბით იქ­ნენ გა­და­სახ­ლე­ბუ­ლი და­ღეს­ტნის ასსრ-ს, რიტ­ლოვ­სკის რა­ი­ონ­ში. გა­და­ას­ახ­ლეს მუ­ქა­რით, რომ თუ არ გა­დავ­სახლ­დე­ბო­დით, მა­შინ ჩვენც ისე მოგ­ვექ­ცე­ოდ­ნენ რო­გორც ჩეჩ­ნებს. მთე­ლი ჩვე­ნი შე­ძე­ნი­ლი მე­ურ­ნე­ო­ბა(ქო­ნე­ბა) – სახ­ლე­ბი, ბა­ღე­ბი და სხვა ჩა­მოგ­ვარ­თვეს და გვა­იძ­ულ­ეს ცხოვ­რე­ბა დაგ­ვეწ­ყო თა­ვი­დან.

ჩვენც არ­აფ­ე­რი გვქონ­და, რომ გვე­ჭა­მა, მკვეთრ­მა გა­უ­არ­ეს­ებ­ამ ცხოვ­რე­ბი­სე­უ­ლი და კლი­მა­ტუ­რი პი­რო­ბე­ბის მიგ­ვიყ­ვა­ნა მძი­მე შე­დე­გე­ბამ­დე – გა­და­სახ­ლე­ბუ­ლი და­ღეს­ტნე­ლე­ბის თით­ქმის ნა­ხე­ვა­რი და­იხ­ო­ცა და და­ნარ­ჩე­ნე­ბი, თა­ვი რომ გა­და­ერ­ჩი­ნათ თა­ვის თა­ნა­სოფ­ლე­ლე­ბის ბე­დის­გან დაბ­რუნ­დნენ თა­ვის­თან სამ­შობ­ლო­ში, სა­ქარ­თვე­ლო­ში.

თუმ­ცა, და­ღეს­ტნე­ლე­ბის ოჯ­ახ­ებს ნე­ბა არ დარ­თეს ჩა­სახ­ლე­ბუ­ლიყ­ვნენ თა­ვის სახ­ლებ­ში და ჩვენ უბ­რა­ლო თავ­შე­საფ­რის ძებ­ნა მოგ­ვიხ­და, რომ ბავ­შვე­ბი და მო­ხუ­ცე­ბი არ და­ხო­ცი­ლიყ­ვნენ ღია ცის ქვეშ, ას­ე­ვე მოგ­ვი­წია სხვა­დას­ხვა რა­ი­ონ­ში გა­ფან­ტვამ.

ახ­ლა ჩვე­ნი და­ღეს­ტნუ­რი ოჯ­ახ­ე­ბი მი­დი-მო­დი­ან ყვარ­ლის, ლა­გო­დე­ხის, ბე­ლაქ­ნის, წი­თელ-წყა­როს, ახ­მე­ტის და სა­ქარ­თვე­ლოს სსრ-ს სხვა რა­ი­ონ­ებ­ში, სა­დაც სიბ­რა­ლუ­ლის გა­მო შე­იფ­არ­ეს თა­ვის­თან სახ­ლებ­ში ქარ­თველ­მა კოლ­მე­ურ­ნე­ებ­მა, ზოგს ეს­ეც არ აქვს.

ამ­ის შე­სა­ხებ, 1953 წლის 4 მარტს (#73-983) დავ­წე­რეთ გან­ცხა­დე­ბა­ში,[33] რო­მე­ლიც გა­ვაგ­ზავ­ნეთ სსრკ-ს უმ­აღ­ლეს საბ­ჭო­ში, მაგ­რამ ჩვე­ნი გან­ცხა­დე­ბა გა­დაგ­ზავ­ნი­ლი იქ­ნა მშრო­მელ­თა დე­პუ­ტატ­თა საბ­ჭო­ებ­ის, თბი­ლი­სის სა­ოლ­ქო საბ­ჭო­ში, რო­მელ­მაც ჩვენ არც კი გვი­პა­სუ­ხა.

1953 წლის 16 ნო­ემ­ბერს, ჩვენ შე­ვი­ტა­ნეთ გან­ცხა­დე­ბა სა­ქარ­თვე­ლოს მი­ნის­ტრთა საბ­ჭოს თავმ­ჯდო­მა­რის სა­ხელ­ზე და ვით­ხო­ვეთ ნე­ბა და­ერ­თოთ დავ­ბრუ­ნე­ბუ­ლი­ყა­ვით ჩვენს სოფ­ლებ­ში, მაგ­რამ ეს გან­ცხა­დე­ბა გა­დაგ­ზავ­ნი­ლი იქ­ნა სა­ქარ­თვე­ლოს ში­ნა­გან საქ­მე­თა მი­ნისტრ ინ­ა­ურ­თან. პა­სუ­ხი მის­გან ჩვენ ვერ მი­ვი­ღეთ და მას­თან მი­ღე­ბა­ზე არ დაგ­ვიშ­ვეს. ჩვენ ას­ე­ვე მივ­მარ­თეთ გან­ცხა­დე­ბით სა­ქარ­თვე­ლოს ცკ კპცც და ცკკპ, მაგ­რამ პა­სუ­ხი მათ­გა­ნაც არ მიგ­ვი­ღია.

ჩვენ დარ­წმუ­ნე­ბუ­ლი ვართ, რომ ას­ეთ უუფ­ლე­ბო და არ­ა­ად­ამ­ი­ან­ურ მდგო­მა­რე­ობ­ა­ში მდგო­მა­რე­ობ­ა­ში აღ­მოვ­ჩნდით, ხალ­ხის მტრის ბე­რი­ას გა­მო. იმ­ის გა­მო, რომ ცალ­კე­ულ­მა უს­ულ­გუ­ლო ჩი­ნოვ­ნი­კებ­მა, და­ივ­იწ­ყეს, რომ ჩვენს ქვე­ყა­ნა­ში მო­ქა­ლა­ქე­ე­ბი მი­უხ­ედ­ავ­ად მა­თი ნა­ცი­ონ­ალ­უ­რი კუთ­ვნი­ლე­ბი­სა თა­ნაბ­რე­ბი არ­ი­ან – არ სურთ გა­მო­ას­წო­რონ მდგო­მა­რე­ო­ბა და და­ეხ­მარ­ნენ ჩვენს ოჯ­ახ­ებს მო­იპ­ოვ­ონ მშვი­დო­ბა.

მოგ­მარ­თავთ თქვენ, ჩვენ გთხოვთ და­უდ­ოთ ბო­ლო უუფ­ლე­ბო არ­სე­ბო­ბას და ხე­ტი­ალს არ­აფ­ერ­ში დამ­ნა­შა­ვე 463 და­ღეს­ტნუ­რი ოჯ­ახ­ის და დაგ­ვეხ­მა­როთ ჩვენ და­ვიწ­ყოთ ცხოვ­რე­ბა, ისე რო­გორც ცხოვ­რო­ბენ ჩვე­ნი სამ­შობ­ლოს მო­ქა­ლა­ქე­ე­ბი.

ჩვენ გთხოვთ, თქვენ მის­ცეთ მი­თი­თე­ბა სა­ქარ­თვე­ლოს ხე­ლი­სუფ­ლე­ბას დაგ­ვაბ­რუ­ნონ ჩვენ ჩვენს მუდ­მივ საც­ხოვ­რე­ბელ ად­გილ­ზე, ჩვენს სამ­შობ­ლო­ში, დაგ­ვიბ­რუ­ნონ ჩვე­ნი სახ­ლე­ბი, რომ­ლე­ბის­გა­ნაც, 800-დან დარ­ჩა მხო­ლოდ 200.

პი­რო­ბას გაძ­ლევთ თქვენ, მარ­თა­ლია ჩვე­ნი სოფ­ლე­ბი თით­ქმის დან­გრე­ულ­ია, ჩვენ და­უღ­ალ­ა­ვი შრო­მით აღ­ვად­გენთ დან­გრე­ულ მე­ურ­ნე­ობ­ებს, შევ­ქმნით ახ­ალ კოლ­მე­ურ­ნე­ობ­ებს და ყვე­ლა ღო­ნეს ვიხ­მართ იმ­ის­ათ­ვის, რომ ეს ახ­ა­ლი კოლ­მე­ურ­ნე­ო­ბა გახ­დეს სა­ნი­მუ­შო. ჩვენ მოგ­ვე­ნატ­რა ჩვე­ნი სამ­შობ­ლო და ვიშ­რო­მებთ გა­სამ­მა­გე­ბუ­ლი ძა­ლით.

ჩვენ ძა­ლი­ან გთხოვთ, არ გაგ­ზავ­ნოთ ჩვე­ნი წე­რი­ლი სა­ქარ­თვე­ლო­ში, რად­გან ჩვენ დავ­კარ­გეთ ყო­ველ­გვა­რი იმ­ე­დი იმ­ის, რომ ჩვენ იქ დაგ­ვეხ­მა­რე­ბი­ან.

ყო­ფი­ლი თავმ­ჯდო­მა­რე კოლ­მე­ურ­ნე­ობ­ის და მდი­ვა­ნი პირ­ვე­ლა­დი პარტ-ორ­გა­ნი­ზა­ცი­ის, კო­მუ­ნის­ტუ­რი პარ­ტი­ის წევ­რი 1940 წლი­დან მა­მე­დო­ვი.

კოლ­მე­ურ­ნე­ობ­ის ყო­ფი­ლი წევ­რი, ლა­გო­დე­ხის მო­ქა­ლა­ქე 67 წლის მო­ხუ­ცი, უპ­არ­ტიო ტა­გუ­ე­ვი~ [დოკ. ## 3, 4, 5, 6].[34]

მცი­რე ექს­კურ­სი ის­ტო­რი­ა­ში – ეს წე­რი­ლი იწ­ერ­ე­ბა მა­შინ, რო­დე­საც ნი­კი­ტა ხრუშ­ჩო­ვი, იმ დროს სა­კავ­ში­რო კო­მუ­ნის­ტუ­რი პარ­ტი­ის ცენ­ტრა­ლუ­რი კო­მი­ტე­ტის პირ­ვე­ლი მდი­ვა­ნი (1953-1964), სსრკ-ის მი­ნის­ტრთა საბ­ჭოს თავმ­ჯდო­მა­რე (1958-1964) იწ­ყებს სტა­ლი­ნის და მი­სი გა­რე­მოც­ვის წი­ნა­აღმ­დეგ ფა­რულ ბრძო­ლას, რაც უკ­ვე ღი­ად გაც­ხად­და, 1956 წლის 25 თე­ბერ­ვალს, საბ­ჭო­თა კავ­ში­რის კო­მუ­ნის­ტუ­რი პარ­ტი­ის XX სა­კავ­ში­რო ყრი­ლო­ბის მიმ­დი­ნა­რე­ობ­ის­ას გა­მარ­თულ `და­ხუ­რულ~ სხდო­მა­ზე – ნი­კი­ტა ხრუშ­ჩოვ­მა `დაგ­მო~ `პი­როვ­ნე­ბის კულ­ტი~ და გა­აკ­რი­ტი­კა სტა­ლი­ნი.

რო­გორც ვი­ცით, 1956 წლის 9 მარტს თბი­ლის­ში, სწო­რედ ხრუშ­ჩო­ვის გა­რე­მოც­ვის ბრძა­ნე­ბით მოხ­და, ემ­ოც­ი­ურ ნი­ად­აგ­ზე დაწ­ყე­ბუ­ლი სტუ­დენტ-ახ­ალ­გაზრ­დო­ბის, მო­სახ­ლე­ობ­ის ნა­წი­ლის მშვი­დო­ბი­ა­ნი, ასე ვთქვათ, `პროს­ტა­ლი­ნუ­რი~ დე­მონ­სტრა­ცი­ის დარ­ბე­ვა. `წი­თე­ლი არ­მი­ის~ ნა­წი­ლე­ბის მი­ერ ცეცხლ­სას­რო­ლი იარ­აღ­ის გა­მო­ყე­ნე­ბას, მო­მი­ტინ­გე­ებს შო­რის მოჰ­ყვა დი­დი მსხვერ­პლი – ოფ­იც­ი­ალ­ურ­ად 27 ად­ამ­ი­ა­ნი და­იღ­უ­პა, თუმ­ცა, არ­ა­ოფ­იც­ი­ალ­უ­რი მო­ნა­ცე­მე­ბით, და­ხო­ცილ­თა რა­ოდ­ენ­ობ­ამ 100 ად­ამ­ი­ანს გა­და­აჭ­არ­ბა.

მოს­კოვ­ში, მარ­შალ ბულ­გა­ნი­ნის სა­ხელ­ზე გაგ­ზავ­ნი­ლი ზე­მო­მოყ­ვა­ნი­ლი დო­კუ­მენ­ტის დე­ტა­ლურ ან­ალ­იზს აქ არ გა­ვა­კე­თებთ. ვფიქ­რობთ, უმ­ჯო­ბე­სია მკით­ხველ­მა თვი­თონ შე­ად­არ­ოს მას­ში მოყ­ვა­ნი­ლი ფაქ­ტე­ბის სის­წო­რე და მა­თი ავ­ტო­რე­ბი­სე­უ­ლი ინ­ტერ­პრე­ტა­ცია, ჩვენ მი­ერ გა­ან­ალ­იზ­ებ­ულ, მათ შო­რის რუ­სე­თის იმ­პე­რი­ის პე­რი­ოდ­ის მა­სა­ლებს.[35] მხო­ლოდ აღ­ვნიშ­ნავთ შემ­დეგს, რომ წე­რილ­ში საკ­მა­ოდ ბევ­რი შე­უს­აბ­ამ­ობ­ებ­ია ის­ტო­რი­ულ რე­ალ­ობ­ას­თან. თუნ­დაც იმ­ი­სი თქმა, რომ სა­ქარ­თვე­ლო­დან და­ღეს­ტან­ში გა­დაყ­ვა­ნი­ლი ლე­კებს `ყვე­ლა­ფე­რი წა­არ­თვეს~.[36]

საქ­მე იმ­აშ­ია, რომ სა­ქარ­თვე­ლო­დან გა­სახ­ლე­ბულ ლე­კებს სრუ­ლად აუნ­აზ­ღა­ურ­ეს სახ­ლე­ბის, ბა­ღე­ბის და სხვა ქო­ნე­ბის ღი­რე­ბუ­ლე­ბა. ის­ი­ნი ჩეჩ­ნე­ბი­ვით და ინ­გუ­შე­ბი­ვით არ გა­და­ას­ახ­ლეს ის­ეთ ად­გი­ლებ­ში, სა­დაც ელ­ემ­ენ­ტა­რუ­ლი საც­ხოვ­რე­ბე­ლი პი­რო­ბე­ბიც კი არ იყო. ამ­ას ვფიქ­რობთ სრუ­ლად ად­ას­ტუ­რებს ჩვენს მი­ერ ზე­მოთ მოყ­ვა­ნი­ლი დო­კუ­მენ­ტე­ბი.

ამ­ას­თან, ყვარ­ლის რა­ი­ონ­იდ­ან ლე­კე­ბის გა­დაყ­ვა­ნა და­ღეს­ტნის რეს­პუბ­ლი­კა­ში, რომ­ლის შე­მად­გენ­ლო­ბა­შიც 1944 წლი­დან იურ­იდ­ი­ულ­ად შე­დი­ო­და ის ტე­რი­ტო­რი­ე­ბი, სა­დაც ჩა­სახლ­დნენ, რე­ალ­ურ­ად ლე­კე­ბის სამ­შობ­ლო­ში დაბ­რუ­ნე­ბა იყო. ზე­მო­მოყ­ვა­ნი­ლი მა­სა­ლე­ბი ად­ას­ტუ­რე­ბენ, რომ და­ღეს­ტან­ში მათ უმ­ეტ­ეს­ობ­ას ის­ედ­აც გა­აჩნ­და თა­ვი­სი მა­მა-პა­პე­უ­ლი სახ­ლე­ბი და მი­წის ნაკ­ვე­თე­ბი. ჩვენს მი­ერ ზე­მო­მოყ­ვა­ნილ წე­რილ­ში კი, მის­მა ავ­ტო­რებ­მა თა­ვის სამ­შობ­ლოდ სა­ქარ­თვე­ლო `გა­მოც­ხა­დეს~, რაც ვფიქ­რობთ არ შე­ეს­აბ­ამ­ებ­ო­და რე­ალ­ობ­ას.

დო­კუ­მენ­ტე­ბის ან­ალ­იზ­იდ­ან ირ­კვე­ვა, მა­ღა­ლი რან­გის მოს­კო­ვე­ლი ჩი­ნოვ­ნი­კის – საბ­ჭო­თა კავ­ში­რის კო­მუ­ნის­ტუ­რი პარ­ტი­ის ცენ­ტრა­ლუ­რი კო­მი­ტე­ტის წევ­რის (1952-1961), საბ­ჭო­თა კავ­ში­რის კო­მუ­ნის­ტუ­რი პარ­ტი­ის პრე­ზი­დი­უმ­ის წევ­რის (1952-1957) და საბ­ჭო­თა კავ­ში­რის მი­ნის­ტრთა საბ­ჭოს თავმ­ჯდო­მა­რის მო­ად­გი­ლე მ. სა­ბუ­რო­ვის[37] მო­წე­რი­ლო­ბა და ლე­კე­ბის მი­ერ მარ­შალ ბულ­გა­ნი­ნის სა­ხელ­ზე გაგ­ზავ­ნი­ლი წე­რი­ლის ას­ლი, სა­ქარ­თვე­ლოს იმ­დრო­ინ­დე­ლი ხე­ლი­სუფ­ლე­ბის მი­ერ მა­შინ­ვე იქ­ნა `კონ­ტროლ­ზე~ აყ­ვა­ნი­ლი და `შე­სას­წავ­ლად~ გა­და­ცე­მუ­ლი.

ამ­ას ად­ას­ტუ­რებს, სა­ქარ­თვე­ლოს ში­ნა­გან საქ­მე­თა სა­მი­ნის­ტროს მი­ერ, სა­ქარ­თვე­ლოს კო­მუ­ნის­ტუ­რი პარ­ტი­ის ცენ­ტრა­ლუ­რი კო­მი­ტე­ტის გან­სა­კუთ­რე­ბუ­ლი სექ­ტო­რის გამ­გის გურ­გე­ნი­ძი­სად­მი გაგ­ზავ­ნი­ლი, 1955 წლის 13 დე­კემ­ბრით და­თა­რი­ღე­ბუ­ლი სა­იდ­უმ­ლო წე­რი­ლი:

`გაც­ნო­ბებთ, რომ სა­ქარ­თვე­ლოს სსრ-ს კო­მუ­ნის­ტუ­რი პარ­ტი­ის ცენ­ტრა­ლუ­რი კო­მი­ტე­ტის, 1944 წლის 18 მა­ის­ის #546 დად­გე­ნი­ლე­ბის თა­ნახ­მად, სა­ქარ­თვე­ლოს სსრ-ს ყვარ­ლის რა­ი­ონ­ის სოფ­ლე­ბის ხა­შალ­ხუ­ტი და თი­ვის საბ­ჭო­ებ­იდ­ან, 1944 წელს იქ­ნენ გა­და­სახ­ლე­ბუ­ლი და­ღეს­ტნის ასსრ-ში ლე­კე­ბი 800 ოჯ­ახ­ამ­დე.[38]

გა­და­სახ­ლე­ბა წარ­მო­ებ­და სა­ქარ­თვე­ლოს ცნკ და­ღეს­ტნის ცნკ-ს წარ­მო­მად­გენ­ლე­ბის მი­ერ მო­ნა­წი­ლე­ობ­ით.

ყვე­ლა მა­სა­ლა გა­და­სახ­ლე­ბუ­ლებ­ზე ინ­ახ­ე­ბა ყვარ­ლის მშრო­მელ­თა დე­პუ­ტატ­თა საბ­ჭოს რა­ი­აღ­მას­კომ­ში.

სა­ქარ­თვე­ლოს ში­ნა­გან საქ­მე­თა მი­ნის­ტრის მო­ად­გი­ლე

ა. ას­მო­ლო­ვი.[39]

ამ წე­რი­ლის გაგ­ზავ­ნი­დან მა­ლე­ვე, 1956 წლის 2 თე­ბერ­ვალს, სა­ქარ­თვე­ლოს კო­მუ­ნის­ტუ­რი პარ­ტი­ის (ბ) ცენ­ტრა­ლუ­რი კო­მი­ტე­ტის პირ­ვე­ლი მდი­ვა­ნი ვა­სილ მჟა­ვა­ნა­ძე, სსრკ-ს მი­ნის­ტრთა საბ­ჭოს თავმ­ჯდო­მა­რის მო­ად­გი­ლე მ. სა­ბუ­როვს წერს:

`თქვე­ნი მი­თი­თე­ბის თა­ნახ­მად, 1955 წლის 25 ნო­ემ­ბერს გან­ვი­ხი­ლე მო­ქა­ლა­ქე­ებ­ის მა­მე­დო­ვი იუს­უპ ამ­ირ­ის ძის და ტა­გუ­ე­ვი დჟა­მა­ლის გან­ცხა­დე­ბა, მათ გა­და­სახ­ლე­ბა­ზე სა­ქარ­თვე­ლოს სსრ-დან და­ღეს­ტნის ასსრ-ში.

აღ­ნიშ­ნუ­ლი სა­კით­ხის შეს­წავ­ლით დად­გინ­და შემ­დე­გი: თა­ნახ­მად სსრკ-ს სა­ხალ­ხო კო­მი­სარ­თა საბ­ჭოს, 1944 წლის 18 მა­ის­ის დად­გე­ნი­ლე­ბი­სა `გა­და­სახ­ლე­ბის და­ღეს­ტან­ში ასსრ-ში სა­ქარ­თვე­ლოს სსრ-ში მცხოვ­რე­ბი და­ღეს­ტნე­ლე­ბის~, 1944 წლის აგ­ვის­ტო­ში გან­ხორ­ცი­ელ­და სა­ქარ­თვე­ლოს სსრ-ში ყვარ­ლის რა­ი­ონ­ში მცხოვ­რე­ბი და­ღეს­ტნე­ლე­ბის მე­ურ­ნე­ობ­ებ­ის, კოლ­მე­ურ­ნე­ებ­ის და კერ­ძო პი­რე­ბის გა­სახ­ლე­ბა.

ამ გა­დაწ­ყვე­ტი­ლე­ბის გან­სა­ხორ­ცი­ელ­ებ­ლად ად­გილ­ზე ე.ი. ყვა­რე­ლის რა­ი­ონ­ში ჩა­ვიდ­ნენ და­ღეს­ტნის კპ სა­ოლ­ქო კო­მი­ტე­ტის წარ­მო­მად­გენ­ლე­ბი, და­ღეს­ტნის სა­ხალ­ხო კო­მი­სარ­თა საბ­ჭოს თავმ­ჯდო­მა­რის მო­ად­გი­ლე ამ­ხა­ნა­გი და­ნი­ალ­ოვ­ის ხელ­მძღვა­ნე­ლო­ბით, რო­მე­ლიც ამ­ჟა­მად არ­ის და­ღეს­ტნის კო­მუ­ნის­ტუ­რი პარ­ტი­ის სა­ოლ­ქო კო­მი­ტე­ტის მდი­ვა­ნი. მათ ჩა­ატ­არ­ეს შე­სა­ბა­მი­სი მო­სამ­ზა­დებ­ლი სა­მუ­შაო ად­გილ­ზე, რის შე­დე­გად გა­მოგ­ზავ­ნილ იქ­ნა კო­მი­სია, რო­მელ­მაც გა­ნა­ხორ­ცი­ე­ლა გა­სახ­ლე­ბა.

კოლ­მე­ურ­ნე­ობ­ებ­ის ყვე­ლა მოძ­რა­ვი ქო­ნე­ბა, კოლ­მე­ურ­ნე­ებ­ის და კერ­ძო პი­რე­ბის მსხვი­ლი და წვრილ­ფე­ხა პი­რუტ­ყვი გა­დაყ­ვა­ნილ იქ­ნა ახ­ა­ლი ჩა­სახ­ლე­ბის ად­გილ­ზე. და­ღეს­ტნის კო­მუ­ნის­ტუ­რი პარ­ტი­ის სა­ოლ­ქო კო­მი­ტე­ტის და და­ღეს­ტნის სა­ხალ­ხო კო­მი­სარ­თა საბ­ჭოს ხელ­მძღვა­ნე­ლო­ბით, ის­ი­ნი გა­დაყ­ვა­ნილ იქ­ნენ ახ­ა­ლი ჩა­სახ­ლე­ბის ად­გილ­ზე და­ღეს­ტნის ასსრ-ში.

დარ­ჩე­ნი­ლი სა­ზო­გა­დო­ებ­რი­ვი და კერ­ძო პი­რე­ბის უძ­რა­ვი ქო­ნე­ბა - შე­ნო­ბე­ბი, საც­ხოვ­რე­ბე­ლი სა­თავ­სო­ე­ბი და სხვა შე­ფას­და, და­ღეს­ტნის ასსრ-ს და სა­ქარ­თვე­ლოს მი­ნის­ტრთა საბ­ჭო­ებ­ის შე­რე­უ­ლი კო­მი­სი­ის წარ­მო­მად­გენ­ლე­ბის მი­ერ და მა­თი ღი­რე­ბუ­ლე­ბა ან­აზ­ღა­ურ­ებ­ულ იქ­ნა სა­ბი­უჯ­ე­ტო სახ­სრე­ბის ხარ­ჯზე დად­გე­ნი­ლი წე­სით.

აღ­ნიშ­ნუ­ლი გა­სახ­ლე­ბა ჩა­ტარ­და მხო­ლოდ ნე­ბა­ყო­ფი­ლო­ბით და ძალ­და­ტა­ნე­ბის შემ­თხვე­ვებს ად­გი­ლი არ ჰქო­ნია. სულ გა­სახლ­და ორი კოლ­მე­ურ­ნე­ო­ბა, 470 მე­ურ­ნე­ო­ბა და კერ­ძო პი­რი.

ინ­ფორ­მა­ცი­ის­თვის მო­გახ­სე­ნებთ, რომ გა­და­სახ­ლე­ბა ჩა­ტარ­და სოფ­ლებ­ში თი­ვი და ხა­შალ­ხუ­ტი. იმ­ის გა­მო, რომ შე­ნო­ბე­ბი იყო ძა­ლი­ან მყი­ფე და გა­მო­უს­ად­ეგ­ა­რი, გა­და­სახ­ლე­ბის შემ­დეგ მა­თი უმ­რავ­ლე­სო­ბა იქ­ნა დან­გრე­უ­ლი.

სო­ფელ თივ­ში დღეს არ არ­ის არც ერ­თი ძვე­ლი შე­ნო­ბა და ად­გი­ლი გა­მო­იყ­ენ­ე­ბა მხო­ლოდ თეს­ვის­თვის და ხა­შალ­ხუტ­ში გარ­კვე­ულ შე­ნო­ბებ­ში ახ­ლად­ჩა­სახ­ლე­ბუ­ლე­ბი და­სახლ­დნენ და და­ნარ­ჩე­ნი კი, და­ან­გრი­ეს გა­მო­უს­ად­ეგ­არ­ობ­ის გა­მო.

ად­გილ­ზე შე­მოწ­მე­ბით დად­გინ­და, რომ გა­სახ­ლე­ბუ­ლი და­ღეს­ტნე­ლე­ბის, ან მა­თი ოჯ­ახ­ის წევ­რე­ბის ნა­წილ­მა და­ტო­ვა თა­ვი­სი ახ­ა­ლი საც­ხოვ­რე­ბე­ლი და­ღეს­ტნის ასსრ-ში და ეწ­ევ­ი­ან მო­ქა­რავ­ნე ცხოვ­რე­ბას, ემ­ალ­ებ­ი­ან სა­ხელ­მწი­ფო მი­წო­დე­ბებს და გა­და­სა­ხა­დებს. ამ­ას­თან, ზამ­თრის დროს ის­ი­ნი იმ­ალ­ებ­ი­ან სა­ქარ­თვე­ლოს სსრ-ს კოლ­მე­ურ­ნე­ობ­ებ­ის სა­ძოვ­რებ­ზე, სა­დაც ინ­ახ­ავ­ენ მათ სა­კუთ­რე­ბა­ში მყოფ სა­ქო­ნელს. წლის სხვა დროს კი ბრუნ­დე­ბი­ან და­ღეს­ტნის ასსრ-ს მთი­ან ად­გი­ლებ­ში.

მო­ქა­ლა­ქე­ებ­ის მა­მე­დო­ვის და ტუ­გა­ევ­ის მი­ერ მათ გან­ცხა­დე­ბა­ში მოყ­ვა­ნი­ლი მტკი­ცე­ბა, და­ღეს­ტნე­ლე­ბის თით­ქოს იძ­ულ­ებ­ით გა­და­სახ­ლე­ბა­ზე სა­ქარ­თვე­ლოს სსრ-დან და­ღეს­ტნის ასსრ-ში არ შე­ეს­აბ­ამ­ე­ბა სი­ნამ­დვი­ლეს და არ­ის გან­მცხა­დებ­ლე­ბის მი­ერ გა­მო­გო­ნი­ლი.

მხედ­ვე­ლო­ბა­ში იღ­ებს რა არ­სე­ბულ ვი­თა­რე­ბას და შე­უძ­ლებ­ლო­ბას ას­ეთ მდგო­მა­რე­ობ­ა­ში დარ­ჩე­ნის, სა­ქარ­თვე­ლოს ცკ კპ გთხოვთ და­ავ­ალ­დე­ბუ­ლოთ და­ღეს­ტნის კპ სა­ოლ­ქო კო­მი­ტე­ტი და და­ღეს­ტნის მი­ნიტრ­თა საბ­ჭო ჩა­ატ­არ­ონ სა­ჭი­რო სა­მუ­შა­ო­ე­ბი ორ­გა­ნი­ზა­ცი­ულ-სა­მე­ურ­ნეო გაძ­ლი­ერ­ებ­ის­თვის კოლ­მე­ურ­ნე­ობ­ებ­ის, გა­და­სახ­ლე­ბუ­ლე­ბის სა­ქარ­თვე­ლოს სსრ-დან მა­თი ახ­ა­ლი ჩა­სახ­ლე­ბის ად­გილ­ზე.

სა­ქარ­თვე­ლოს კო­მუ­ნის­ტუ­რი პარ­ტი­ის ცენ­ტრა­ლუ­რი კო­მი­ტე­ტის მდი­ვა­ნი

მჟა­ვა­ნა­ძე.

1956 თე­ბერ­ვა­ლი~.[40]

სა­ქარ­თვე­ლოს კო­მუ­ნის­ტუ­რი პარ­ტი­ის ცენ­ტრა­ლუ­რი კო­მი­ტე­ტის პირ­ვე­ლი მდივ­ნის, ვა­სილ მჟა­ვა­ნა­ძის ამ წე­რილ­ში მოყ­ვა­ნი­ლი ინ­ფორ­მა­ცი­ებ­ით ვი­გებთ, რომ 1944 წელს სა­ქარ­თვე­ლო­დან და­ღეს­ტან­ში ლე­კე­ბის და­სახ­ლე­ბა­ში, სწო­რედ და­ღეს­ტნის კო­მუ­ნის­ტუ­რი პარ­ტი­ის სა­ოლ­ქო კო­მი­ტე­ტი და და­ღეს­ტნის სა­ხალ­ხო კო­მი­სარ­თა საბ­ჭო მო­ნა­წი­ლე­ობ­დნენ, რაც დას­ტურ­დე­ბა სხვა მა­სა­ლე­ბი­თაც.[41]

ამ წე­რილ­ში აღ­ნიშ­ნუ­ლი ინ­ფორ­მა­ცია, რომ სოფ­ლებ­ში – თივ­ში და ხა­შალ­ხუტ­ში, სა­დაც მო­სახ­ლე­ობ­ის კუთ­ვნი­ლი ბი­ნე­ბი იყო ძა­ლი­ან მყი­ფე და გა­მო­უს­ად­ეგ­ა­რი, ად­ას­ტუ­რებს, რომ ეს იყო არა კა­პი­ტა­ლუ­რად ნა­შე­ნი სახ­ლე­ბი, არ­ამ­ედ `ორ­მი­სა­მარ­თი­ა­ნი~ ცხოვ­რე­ბის მიმ­დე­ვა­რი ლე­კე­ბის მი­ერ, მინ­დვრებ­ზე აგ­ებ­უ­ლი სა­ზამ­თრო სად­გო­მე­ბი. შე­სა­ბა­მი­სად, სწო­რედ ამ­იტ­ომ ვერ `გა­მო­იყ­ენ­ეს~ ის­ი­ნი თა­ვი­სი პირ­და­პი­რი და­ნიშ­ნუ­ლე­ბით – საც­ხოვ­რე­ბელ სახ­ლე­ბად, იმ კოლ­მე­ურ­ნე­ობ­ებ­ის წევ­რებ­მა, ვი­საც ლე­კე­ბის და­ღეს­ტან­ში დაბ­რუ­ნე­ბის შემ­დეგ ეს ად­გი­ლე­ბი გა­და­ეც­ათ. რო­გორც ზე­მოთ მოყ­ვა­ნილ დო­კუ­მენ­ტშია აღ­ნიშ­ნუ­ლი, მხო­ლოდ მცი­რე რა­ოდ­ენ­ობ­ის შე­ნო­ბე­ბი დარ­ჩე­ნი­ლა ხელ­შე­უხ­ლე­ბე­ლად სო­ფელ ხა­შალ­ხუტ­ში, სხვა სოფ­ლებ­ში კი სრუ­ლად და­უნ­გრე­ვი­ათ მა­თი გა­მო­უს­ად­ეგ­არ­ობ­ის გა­მო.

წე­რი­ლი­დან ას­ე­ვე ჩანს, რომ და­ღეს­ტან­ში გა­სახ­ლე­ბუ­ლი ლე­კე­ბის მი­ერ და­ღეს­ტნის ტე­რი­ტო­რი­ის და­ტო­ვე­ბა და მო­ქა­რავ­ნე ცხოვ­რე­ბა, მა­თი ტრა­დი­ცი­უ­ლი მე­ურ­ნე­ობ­ის დარ­გის, მე­სა­ქონ­ლე­ობ­ით­აც იყო გან­პი­რო­ბე­ბუ­ლი.[42]

სა­ქარ­თვე­ლოს ერ­ოვ­ნუ­ლი არ­ქი­ვის, კა­ხე­თის რე­გი­ონ­ულ არ­ქივ­ში და­ცუ­ლია დო­კუ­მენ­ტე­ბი, 1956 წელს და­ღეს­ტნის ასსრ-დან, ყვარ­ლის რა­ი­ონ­ის ტე­რი­ტო­რი­ა­ზე `დაბ­რუ­ნე­ბუ­ლი~ და თვით­ნე­ბუ­რად ჩა­სახ­ლე­ბუ­ლი ლე­კე­ბის ოჯ­ახ­ებ­ის რა­ოდ­ენ­ობ­ებ­ის შე­სა­ხებ.

ყვარ­ლის რა­ი­ონ­ის აღ­მას­კო­მის თავმ­ჯდო­მა­რე და­ვი­თაშ­ვი­ლი, 1956 წლის 30 იან­ვარს, სა­ქარ­თვე­ლოს სსრ-ს უმ­აღ­ლე­სი საბ­ჭოს პრე­ზი­დი­უმს წერ­და: `სსრ კავ­ში­რის სა­ხალ­ხო კო­მი­სა­რი­ატ­ის 18 მა­ის­ის #546 დად­გე­ნი­ლე­ბის შე­სა­ბა­მი­სად, სსრკ-ს სა­ხალ­ხო კო­მი­სარ­თა საბ­ჭოს და სა­ქარ­თვე­ლოს ცენ­ტრა­ლუ­რი კო­მი­ტე­ტის, 1944 წლის 25 ივ­ლი­სის #373 დად­გე­ნი­ლე­ბით, 1944 წლის აგ­ვის­ტო­ში ყვარ­ლის რა­ი­ონ­ის ტე­რი­ტო­რი­იდ­ან გა­სახ­ლე­ბულ იქ­ნენ მუდ­მი­ვად მაც­ხოვ­რე­ბე­ლი ლე­კე­ბი, ყო­ფი­ლი ჩეჩ­ნეთ-ინ­გუ­შე­თის ავ­ტო­ნო­მი­უ­რი საბ­ჭო­თა სო­ცი­ალ­ის­ტუ­რი რეს­პუბ­ლი­კის იმ რა­ი­ონ­ებ­ში, რომ­ლე­ბიც ჩეჩ­ნენ-ინ­გუ­შე­ბის გა­და­სახ­ლე­ბის შემ­დეგ მი­აკ­უთ­ვნეს და­ღეს­ტნის ასს რეს­პუბ­ლი­კას.

ყვარ­ლის რა­ი­ონ­იდ­ან აღ­ნიშ­ნულ რა­ი­ონ­ებ­ში გა­სახ­ლე­ბულ იქ­ნა სულ 470 ოჯ­ა­ხი, რო­მელ­თა ქო­ნე­ბა შე­ფა­სე­ბულ იქ­ნა 1 289 920 მა­ნე­თად~.[43]

ყვარ­ლის რა­ი­ონ­ის აღ­მას­კომს, 1955 წლის მარ­ტის თვე­ში ჩა­უტ­არ­ებ­ია შე­მოწ­მე­ბა და და­უდ­გე­ნი­ათ: `321 ოჯ­ახ­ამ­დე ლეკს თვით­ნე­ბუ­რად მი­უტ­ოვ­ებ­ია მათ­ვის მუდ­მივ საც­ხოვ­რებ­ლად გან­კუთ­ვნი­ლი რა­ი­ონ­ე­ბი და და­ღეს­ტან­ში და­სახ­ლე­ბის მა­გივ­რად ჩა­ვიდ­ნენ ყვარ­ლის რა­ონ­ში.

არ­აზ­უს­ტი ცნო­ბე­ბით:

`ახ­ალ­სოფ­ლის სა­სოფ­ლო საბ­ჭო­ში დაბ­რუნ­და 115 ოჯ­ა­ხი

გა­ვა­ზის – 2

ჭი­კა­ან­ის – 9

სა­ნა­ვარ­დოს – 6

სა­ბუ­ის – 15

შილ­დის – 15

ენ­ის­ლის – 9

ყვარ­ლის – 150

სულ 321 ოჯ­ა­ხი

აღ­ნიშ­ნულ ოჯ­ახ­ებ­ის რა­ოდ­ენ­ო­ბა არ არ­ის მყა­რი, რად­გან ლე­კე­ბი ეწ­ევ­ი­ან მოძ­რავ ცხოვ­რე­ბას – გა­და­დი­ან სოფ­ლი­დან სო­ფელ­ში და რა­ი­ონ­იდ­ან სხვა რა­ი­ონ­ში.

რა­ი­ონ­ის მი­ლი­ცი­ის მი­ერ ჩა­ტა­რე­ბუ­ლი ბო­ლო შე­მოწ­მე­ბით 43 მა­მა­კა­ცი ლე­კი მუ­შა­ობს რა­ი­ონ­ის სხვა­დას­ხვა კოლ­მურ­ნე­ობ­ებ­სა და და­წე­სე­ბუ­ლე­ბებ­ში.

სა­ხელ­დობრ:

ყვარ­ლის რა­ი­ონ­ის ად­გი­ლობ­რივ მრეწ­ვე­ლო­ბა­ში შე­შის დამ­ზა­დე­ბა­ზე სე­ზო­ნუ­რად მუ­შა­ობ­და 10-12 ლე­კი;

სა­ნა­ვარ­დოს `კო­მინ­ტერ­ნის~სა­ხე­ლო­ბის კოლ­მურ­ნე­ობ­ა­ში მწყემ­სად – 3 ლე­კი;

კუ­ჭატ­ნის კოლ­მე­ურ­ნე­ო­ბა `გა­ნათ­ლე­ბა­ში~ – 1;

გა­ვა­ზის `ვო­რო­ში­ლო­ვის~სა­ხე­ლო­ბის კოლ­მე­ურ­ნე­ობ­ა­ში – 1;

ჭი­კა­ან­ის `მა­ლენ­კო­ვის~სა­ხე­ლო­ბის კოლ­მე­ურ­ნე­ობ­ა­ში – 2;

ოქ­ტომ­ბრის `ძნე­ლა­ძის~ სა­ხე­ლო­ბის კოლ­მე­ურ­ნე­ობ­ა­ში – 4;

ახ­ალ­სოფ­ლის `ლე­ნი­ნის~სა­ხე­ლო­ბის კოლ­მე­ურ­ნე­ობ­ა­ში – 6;

ახ­ალ­სოფ­ლის `მო­ლო­ტო­ვის~ სახ. კოლ. მწყემ­სად – 2;

ლე­კი ბალ­ღო­ჯი­ან­ის `წი­თე­ლი ოქ­ტომ­ბე­რი~ – 4;

ყვარ­ლის `სტა­ლი­ნის~ სა­ხე­ლო­ბის კოლ­მე­ურ­ნე­ობ­ა­ში – 5;

ყვარ­ლის კოლ­მე­ურ­ნე­ო­ბა `კუ­დი­გო­რა~ – 3;

რა­ი­ონ­ის სა­სოფ­ლო საბ­ჭო­ებს აღ­რიც­ხვა­ზე არ აჰ­ყავთ ჩა­მო­სუ­ლი ლე­კე­ბი.

ყვარ­ლის რა­ი­ონ­ის მშრ. დეპ. საბ­ჭოს აღ­მას­კო­მის თავმ­ჯდო­მა­რე – და­ვი­თაშ­ვი­ლი~.[44]

რო­გორც აღ­მოჩნ­და, იმ პე­რი­ოდ­ში ყვარ­ლის რა­ი­ონ­ში თვით­ნე­ბუ­რად ჩა­სუ­ლი ლე­კე­ბის გა­მო, რა­ი­ონ­ში სი­ტუ­აც­ია თან­და­თან მწვავ­დე­ბო­და. სა­ქარ­თვე­ლოს ყვარ­ლის კო­მუ­ნის­ტუ­რი პარ­ტი­ის რა­ი­ონ­უ­ლი კო­მი­ტე­ტის პირ­ვე­ლი მდი­ვა­ნი აივ­აზ­აშ­ვი­ლი, 1957 წლის 25 ივ­ლისს, სა­ქარ­თვე­ლოს კპ ცკ-ის პირ­ველ მდი­ვანს მჟა­ვა­ნა­ძეს უგ­ზავ­ნის შემ­დეგ მოხ­სე­ნე­ბით ბა­რათს:

 `სრუ­ლი­ად სა­იდ­უმ­ლოდ

სა­ქარ­თვე­ლოს კპ ცკ-ის პირ­ველ მდი­ვანს

ამხ. ვ.პ. მჟა­ვა­ნა­ძეს

რო­გორც მო­გეხ­სე­ნე­ბათ სს კავ­ში­რის სახ­კომ­საბ­ჭოს დად­გე­ნი­ლე­ბით 1944 წელს ყვარ­ლის რა­ი­ონ­იდ­ან და­ღეს­ტნის ასსრ-ში გა­დაყ­ვა­ნილ იქ­ნა ლე­კე­ბის 460 კომ­ლი, რომ­ლებ­საც სა­ქარ­თვე­ლოს სსრ ბი­უჯ­ეტ­იდ­ან გა­და­ერ­იც­ხათ მი­წე­ბის ღი­რე­ბუ­ლე­ბა.

ამა წლის ივ­ლი­სის თვის და­საწ­ყის­ში ყვარ­ლის რა­ი­ონ­ის სო­ფელ მთის­ძირ­ში სატ­ვირ­თო ავ­ტო­ტაქ­სით და­იწ­ყო და­ღეს­ტნე­ლი მცხოვ­რებ­ლე­ბის ჩა­მოს­ვლა. აღ­ნიშ­ნულ­ზე, იმ დღი­სით­ვე თქვენ გაც­ნო­ბეთ და სა­ჭი­რო ზო­მე­ბის მი­სა­ღე­ბად, თქვენს მი­ერ მოვ­ლი­ნე­ბულ იქ­ნენ ამ­ხა­ნა­გე­ბი გ. შა­რა­შე­ნი­ძე (საქ, კპცკ-ი) და დ. რო­მე­ლაშ­ვი­ლი (საქ. სსრ სოფ­ლის მე­ურ­ნე­ობ­ის სა­მი­ნის­ტრო).

მათ ჩვენ­თან ერ­თად გა­ნუ­მარ­ტეს ჩა­მო­სუ­ლებს, რომ ამ ტე­რი­ტო­რი­ებ­ზე მა­თი და­სახ­ლე­ბა შე­უძ­ლე­ბე­ლია. ჩა­მო­სუ­ლი ლე­კე­ბი კი, კა­ტე­გო­რი­ულ­ად აყ­ენ­ებ­დნენ სა­კითხს მათ ყო­ფილ საც­ხოვ­რე­ბელ ად­გილ­ზე და­სახ­ლე­ბის შე­სა­ხებ. ამ­ის გა­მო, რომ მა­თი გაყ­ვა­ნა მა­შინ­ვე არ მოხ­და, ივ­ლი­სის პირ­ვე­ლი ნა­ხევ­რი­დან გროზ­ნო­დან, უკ­ვე მა­სი­ურ­ად და­იწ­ყო ავ­ტო­მან­ქა­ნე­ბით და მა­ტა­რებ­ლით ლე­კე­ბის ჩა­მოს­ვლა, რის შე­სა­ხე­ბაც მა­შინ­ვე გაც­ნო­ბეთ და თქვე­ნი და­ვა­ლე­ბით ად­გილ­ზე ჩა­მო­ვიდ­ნენ ამხ. მ.ი. კუ­ჭა­ვა და ამხ. ვ.მ. ჯან­ჯღა­ვა.

ჩვენ, თქვე­ნი მი­თი­თე­ბის თა­ნახ­მად, პირ­ვე­ლად შევ­თა­ვა­ზეთ გარ­დაბ­ნის, წი­თელ­წყა­როს და სხვა რა­ი­ონ­ებ­ში და­სახ­ლე­ბა, შემ­დეგ ყვარ­ლი­სა და ლა­გო­დე­ხის რა­ი­ონ­ებ­ის კოლ­მე­ურ­ნე­ობ­ებ­ში, მაგ­რამ მათ ამ­ა­ზე კა­ტე­გო­რი­უ­ლი უა­რი გა­ნაც­ხა­დეს.

მდგო­მა­რე­ო­ბა დღი­თიდ­ღე რთულ­დე­ბა და თქვე­ნი და­ვა­ლე­ბით მოვ­ლი­ნე­ბულ­მა ხელ­მძღვა­ნელ­მა მუ­შა­კებ­მა გა­დაწ­ყვი­ტეს წეს­რი­გის დამ­ყა­რე­ბის მიზ­ნით მი­ლი­ცი­ის მუ­შაკ­თა გაძ­ლი­ერ­ე­ბა. ის­ი­ნი ახ­ლაც ად­გილ­ზე არ­ი­ან. ლე­კე­ბი არ იქ­ნენ რა გა­დაყ­ვა­ნი­ლი ამ ხნის გან­მავ­ლო­ბა­ში, ის­ი­ნი ერთ ად­გილ­ზე და­ბა­ნაკ­დნენ, გა­იკ­ეთ­ეს ქო­ხე­ბი და გა­ნაგრ­ძო­ბენ იქ ცხოვ­რე­ბას.

თქვე­ნი მი­თი­თე­ბის შე­სა­ბა­მი­სად, ად­გილ­ზე ამ­ხა­ნაგ ა.ნ. ინ­ა­ურ­თან ერ­თად კვლავ ვე­სა­უბ­რეთ, ვურ­ჩი­ეთ, რომ ღია ცის ქვეშ მო­ხუ­ცე­ბით, ბავ­შვე­ბით მა­თი ცხოვ­რე­ბა არ შე­იძ­ლე­ბა. შევ­თა­ვა­ზეთ სო­ფელ მთის­ძი­რის გვერ­დით­ვე ახ­ლა უკ­ვე 2-3 კოლ­მე­ურ­ნე­ობ­ას­თან ერ­თად და­სახ­ლე­ბა და სა­მუ­შა­ოს მი­ცე­მა, მაგ­რამ მათ ამ წი­ნა­და­დე­ბა­ზე უა­რი გა­ნაც­ხა­დეს.

ეს წი­ნა­და­დე­ბე­ბი ად­გილ­ზე მა­თი წარ­მო­მად­გენ­ლე­ბის (უნ­ცუ­კულსგ(კ)ი – და­ღეს­ტნის ასსრ, ბა­ლი­ე­ვი – ჩეჩ­ნეთ-ინ­გუ­შე­თის ასსრ) აგ­რეთ­ვე საქ. სსრ მი­ნის­ტრთა საბ­ჭო­დან ამ­ხა­ნა­გი გ. მი­რო­ტა­ძე, მ. ბუ­ჯი­აშ­ვილ­თან ერ­თად, გუ­შინ ე.ი. 24 ივ­ლისს კვლავ შევ­თა­ვა­ზეთ, მაგ­რამ მათ ამ­ის მოს­მე­ნა უკ­ვე არც კი სურთ. მო­ით­ხო­ვენ ერ­თსა და იგ­ივ­ეს: ჩვენ გვინ­და ჩვე­ნი ყო­ფი­ლი საც­ხოვ­რე­ბე­ლი ად­გი­ლი!

აქ­ვე მო­გახ­სე­ნებთ, რომ ამ­ჟა­მად ჩა­მო­სუ­ლი არ­ი­ან 235 კომ­ლამ­დე 1000 სულ­ზე მე­ტი, ელ­ოდ­ებ­ი­ან კი­დევ ამ­დენს, რომ­ლე­ბიც მა­თი გად­მო­ცე­მით გა­მო­სუ­ლე­ბი არ­ი­ან. ამ­ას გარ­და სა­ქო­ნე­ლი ცხვა­რი 10 000, მსხვილ­ფე­ხა 500 და სხვ. უკ­ვე მო­აყ­ენ­ეს სა­ქარ­თვე­ლოს საზ­ღვრებს.

მდგო­მა­რე­ო­ბა მე­ტად სე­რი­ოზ­ულ­ია და დღი­თიდ­ღე მწვავ­დე­ბა. მო­სა­ლოდ­ნე­ლია ჩა­მო­სუ­ლი და­ღეს­ტნე­ლე­ბის მი­ერ ბი­ნებ­ში ძა­ლით შეს­ვლა და აქ­ედ­ან გა­მომ­დი­ნა­რე ად­ამ­ი­ან­თა დი­დი მსხვერ­პლი.

სა­ქარ­თვე­ლოს კ.პ. ყვარ­ლის რა­იკ­ომ­ის მდი­ვა­ნი ა. აივ­აზ­აშ­ვი­ლი~ [დოკ. ## 7-8].[45]

საბ­ჭო­თა ხე­ლი­სუფ­ლე­ბას იმ ხა­ნად, არ გა­უჭ­ირ­დე­ბო­და ლე­კე­ბის სა­ქარ­თვე­ლო­დან `გაყ­ვა­ნა~ და და­ღეს­ტან­ში­ვე საც­ხოვ­რებ­ლე­ბით დაკ­მა­ყო­ფი­ლე­ბა, მა­შინ რო­დე­საც მათ უმ­ეტ­ეს­ობ­ას, ჯერ კი­დევ 1941 წელს, რო­გორც გ. ჯა­ში­აშ­ვი­ლი წერ­და, და­ღეს­ტან­ში - ტ(თ)ლი­არ­ატ­ის (თა­რა­ტის) რა­ი­ონ­ში, ან­წუ­ხის და კა­პუ­ჭის თე­მე­ბის ოდ­ინ­დელ საც­ხოვ­რე­ბელ ტე­რი­ტო­რი­ა­ზე გა­აჩნ­დათ საც­ხოვ­რე­ბე­ლი სახ­ლე­ბი და მი­წე­ბი.[46]

თუ ამ­ას და­ვა­მა­ტებთ, იმ გა­რე­მო­ებ­ას, რომ 1956 წლის 9 მარტს, საბ­ჭო­თა ხე­ლი­სუფ­ლე­ბის მი­ერ თბი­ლის­ში შეყ­ვა­ნილ­მა ჯა­რის ნა­წი­ლებ­მა და­უნ­დობ­ლად და­არ­ბი­ეს და დახ­ვრი­ტეს სტუ­დენ­ტე­ბის და უბ­რა­ლო ად­ამ­ი­ან­ებ­ის მშვი­დო­ბი­ა­ნი დე­მონ­სტრა­ცია, ნა­თე­ლი ხდე­ბა არ­სე­ბობ­და მი­ზე­ზე­ბი, რის გა­მოც ლე­კე­ბი სა­ქარ­თვე­ლო­ში და­უბრ­კო­ლებ­ლად ჩა­მო­ვიდ­ნენ და სა­ვა­რა­უდ­ოდ მათ ხელ­საც უწ­ყობ­დნენ ჩა­მოს­ვლა­ში.

პა­სუხ­გა­სა­ცე­მია კით­ხვე­ბი, თუ რა­ტომ არ და­ბი­ნავ­დნენ ლე­კე­ბი სა­ქარ­თვე­ლოს იმ ტე­რი­ტო­რი­ებ­ზე, რომ­ლებ­საც ად­გი­ლობ­რი­ვი ხე­ლი­სუფ­ლე­ბა სთა­ვა­ზობ­და მათ – გარ­და­ბან­ში, წი­თელ­წყა­რო­ში, ლა­გო­დეხ­ში. ას­ე­ვე სა­კუთ­რივ ყვარ­ლის რა­ი­ონ­ის სხვა ად­გი­ლებ­ში. რო­გორც სკკპ-ს ყვარ­ლის რა­ი­ონ­ის პირ­ვე­ლი მდი­ვა­ნი აივ­აზ­აშ­ვი­ლი წერ­და: `ჩა­მო­სუ­ლი ლე­კე­ბი კა­ტე­გო­რი­ულ­ად აყ­ენ­ებ­ენ სა­კითხს მათ ყო­ფილ საც­ხოვ­რე­ბელ ად­გილ­ზე და­სახ­ლე­ბის... პირ­ვე­ლად შევ­თა­ვა­ზეთ გარ­დაბ­ნის, წი­თელ­წყა­როს და სხვა რა­ი­ონ­ებ­ში და­სახ­ლე­ბა, შემ­დეგ ლა­გო­დე­ხის და ყვარ­ლის რა­ი­ონ­ებ­ში და­სახ­ლე­ბის, მაგ­რამ ყვე­ლა ამ­ა­ზე კა­ტე­გო­რი­უ­ლი უა­რი მი­ვი­ღეთ~.[47] `ვი­სი~ იმ­ე­დი ჰქონ­დათ ლე­კებს, რო­დე­საც პრაქ­ტი­კუ­ლად `ულ­ტი­მა­ტუ­მის ენ­ით~ ელ­აპ­არ­აკ­ებ­ოდ­ნენ საბ­ჭო­თა ხე­ლი­სუფ­ლე­ბის ად­გი­ლობ­რივ წარ­მო­მად­გენ­ლებს?!

 რო­გორც ჩანს, სა­ქარ­თვე­ლოს იმ­დრო­ინ­დელ­მა ხე­ლი­სუფ­ლე­ბამ იც­ო­და, სსრკ-ს ცენ­ტრა­ლუ­რი ხე­ლი­სუფ­ლე­ბის და­მო­კი­დე­ბუ­ლე­ბა ამ სა­კით­ხი­სად­მი. შე­საძ­ლე­ბე­ლია, მარ­თლაც არ­სე­ბობ­და სა­შიშ­რო­ე­ბა, რომ ლე­კებ­თან და­პი­რის­პი­რე­ბის შემ­თხვე­ვა­ში, ქარ­თვე­ლი ხალ­ხის­თვის და­ებ­რა­ლე­ბი­ნათ, რომ ჩაგ­რავ­დნენ ერ­ოვ­ნულ უმ­ცი­რე­სო­ბებს და ეს გამ­ხდა­რი­ყო ქარ­თვე­ლე­ბის რეპ­რე­სი­ის სა­ბა­ბი. სწო­რედ ამ წლებ­ში გავრ­ცელ­და მო­საზ­რე­ბა, რომ ნი­კი­ტა ხრუშ­ჩო­ვი აპ­ირ­ებ­და ქარ­თვე­ლე­ბის შუა აზ­ი­ა­ში გა­და­სახ­ლე­ბას, სა­ქარ­თვე­ლო­ში კი რუ­სი და სხვა ერ­ოვ­ნე­ბის ხალ­ხე­ბის ჩა­მო­სახ­ლე­ბას.[48]

ჩანს, სა­ქარ­თვე­ლოს იმ­დრო­ინ­დელ­მა ხე­ლი­სუფ­ლე­ბამ ას­ე­ვე გა­ით­ვა­ლის­წი­ნა სხვა გა­რე­მო­ებ­ებ­იც და `ჩათ­რე­ვას, ჩა­ყო­ლა ამ­ჯო­ბი­ნა~, თუმ­ცა ლე­კე­ბის `კა­ტე­გო­რი­ულ~ მოთ­ხოვ­ნებს მა­ინც ვერ აკ­მა­ყო­ფი­ლებ­და. ამ­ა­ზე მეტ­ყვე­ლებს, 1957 წლის 2 ოქ­ტომ­ბერს, ყვარ­ლის რა­ი­ონ­ის მა­ღა­ლი თა­ნამ­დე­ბო­ბე­ბის პი­რე­ბის მი­ერ, სა­ქარ­თვე­ლოს კო­მუ­ნის­ტუ­რი პარ­ტი­ის ცენ­ტრა­ლურ კო­მი­ტე­ტის და სა­ქარ­თვე­ლოს სსრ მი­ნის­ტრთა საბ­ჭოს სა­ხელ­ზე გაგ­ზავ­ნი­ლი შემ­დე­გი წე­რი­ლი:

`სა­ქარ­თვე­ლოს სსრ მი­ნის­ტრთა საბ­ჭოს 1957 წლის 29 ივ­ლი­სის # 485-სდა 1957-წლის 17 აგ­ვის­ტოს #533 დად­გე­ნი­ლე­ბე­ბით გა­დაწყ­და, რომ ჩე­ჩენ-ინ­გუ­შე­თი­დან თვით­ნე­ბუ­რად ჩა­მო­სუ­ლი ლე­კე­ბი და­სახ­ლე­ბულ­ნი ყო­ფი­ლიყ­ვნენ ყვარ­ლის რა­ი­ონ­ის ტე­რი­ტო­რი­ა­ზე.

ყვარ­ლის რა­ი­ონ­ის სო­ფელ ჭი­კა­ან­ის – `ხრუშ­ჩო­ვის~ სო­ფელ ახ­ალ­სოფ­ლის- `ლე­ნი­ნის~, `მარ­ჯა­ნიშ­ვი­ლის~ და სო­ფელ ბალ­ღო­ჯი­ან­ის `წი­თე­ლი ოქ­ტომ­ბრის~ სა­ხე­ლო­ბის კოლ­მე­ურ­ნე­ობ­ებს რჩე­ვა მი­ეც­ათ გა­ნე­ხი­ლათ სა­ერ­თო კრე­ბებ­ზე სა­კით­ხე­ბი და მი­ეღ­ოთ თა­ვი­ანთ წევ­რე­ბად ჩე­ჩენ-ინ­გუ­შე­თის ასსრ რეს­პუბ­ლი­კი­დან თვით­ნე­ბუ­რად ჩა­მო­სუ­ლი ლე­კე­ბი და მი­ეზ­ომ­ათ მათ­თვის სა­კარ­მი­და­მო ნაკ­ვე­თე­ბი.

დად­გე­ნი­ლე­ბის მომ­ზა­დე­ბის დროს, თვით­ნე­ბუ­რად ჩა­მო­სულ და­ღეს­ტნელ­თა უმ­რავ­ლე­სო­ბამ სა­ქარ­თვე­ლო სსსრ მთავ­რო­ბის კო­მი­სი­ას თან­ხმო­ბა გა­ნუც­ხა­და ზე­მო­აღ­ნიშ­ნულ კოლ­მე­ურ­ნე­ობ­ებ­ში წევ­რად შეს­ვლა­სა და მუ­შა­ობ­ა­ზე, მაგ­რამ შემ­დეგ ის­ი­ნი აღ­არ ას­რუ­ლე­ბენ დად­გე­ნი­ლე­ბას და სო­ფელ ბალ­ღო­ჯი­ან­ის კოლ­მე­ურ­ნე­ობ­ის ტე­რი­ტო­რი­ა­ზე დრო­ებ­ით და­სახ­ლე­ბუ­ლი 160 კომ­ლის გარ­და, ყვე­ლა უარს აც­ხა­დებს და­სა­ხე­ლე­ბულ კოლ­მე­ურ­ნე­ობ­ებ­ში შეს­ვლა­ზე და მათ­თან მუ­შა­ობ­ა­ზე.

სო­ფელ ჭი­კა­ან­ის `ხრუშ­ჩო­ვის~ და სო­ფელ ახ­ალ­სოფ­ლის `ლე­ნი­ნის~ და `მარ­ჯა­ნიშ­ვი­ლის~ სა­ხე­ლო­ბის კოლ­მე­ურ­ნე­ობ­ებ­ის ტე­რი­ტო­რი­ებ­ზე და­სახ­ლე­ბუ­ლი ლე­კე­ბი და­ჟი­ნე­ბით მო­ით­ხო­ვენ გა­მო­ეყ­ოთ ცალ­კე ტე­რი­ტო­რია სო­ფელ მთის­ძი­რის `ჭავ­ჭა­ვა­ძის~ სა­ხე­ლო­ბის კოლ­მე­ურ­ნე­ობ­ის, სა­იდ­ან­აც გა­სახ­ლე­ბუ­ლი იქ­ნენ 1944 წელს ნაკ­ვე­თე­ბი­დან და იქ შე­იქ­მნას მათ­გან და­სახ­ლე­ბუ­ლი პუნ­ქტი და ცალ­კე კოლ­მე­ურ­ნე­ო­ბა, ამ­ას ას­აბ­უთ­ებ­ენ თა­ვი­ან­თი რე­ლი­გი­უ­რი რწმე­ნი­თა და ზნე-ჩვე­ულ­ებ­ა­თა თა­ვი­სე­ბუ­რე­ბით.

1944 წელს ყვარ­ლის რა­ი­ონ­ის მთის­ძი­რის და თივ-თე­ბელ­ჯო­ხის ტე­რი­ტო­რი­იდ­ან გა­სახ­ლე­ბუ­ლი იქ­ნა 470 კოლ­მე­ურ­ნე ოჯ­ა­ხი. ამ­ჟა­მად ჩა­მო­სახლ­და 3 კოლ­მე­ურ­ნე­ო­ბა 494 კოლ­მე­ურ­ნე ოჯ­ა­ხი, რა­საც და­ემ­ა­ტა 1944 წლი­დან დაწ­ყე­ბუ­ლი თვით­ნე­ბუ­რად დაბ­რუ­ნე­ბუ­ლი 100 ოჯ­ახ­ზე მე­ტი, ამ­რი­გად 594 ოჯ­ა­ხი იმ­ყო­ფე­ბა რა­ი­ონ­ში მო­სა­ლოდ­ნელ ზამ­თრის წინ მი­ნი­მა­ლურ საც­ხოვ­რე­ბელ პი­რო­ბებს მოკ­ლე­ბუ­ლი. გა­სათ­ვა­ლის­წი­ნე­ბე­ლია, რომ და­ღეს­ტნელ­თა კოლ­მე­ურ­ნე­ობ­ებ­მა ჩა­მო­რე­კეს ცხვა­რი 5600 სუ­ლი, მსხვილ­ფე­ხა რქი­ა­ნი პი­რუტ­ყვი 685 სუ­ლი, ცხე­ნი 78 სუ­ლი, რა­საც ემ­ატ­ე­ბა პი­რა­დი სარ­გებ­ლო­ბის პი­რუტ­ყვიც დი­დი რა­ოდ­ენ­ობ­ით.

ად­გილ­ზე გა­ტა­რე­ბუ­ლი მუ­შა­ობ­ის შე­დე­გად, თვით­ნე­ბუ­რად ჩა­მო­სუ­ლი ლე­კე­ბის ერ­თი ჯგუ­ფი­სა­გან გან­ცხა­დე­ბე­ბი წევ­რად მი­ღე­ბა­ზე შე­ვი­და ახ­ალ­სოფ­ლის `მარ­ჯა­ნიშ­ვი­ლის~ სა­ხე­ლო­ბის კოლ­მე­ურ­ნე­ობ­ა­ში. ამა წლის 30 სექ­ტემ­ბერს ჩა­ტარ­და კოლ­მე­ურ­ნე­ობ­ის წევრ­თა სა­ერ­თო კრე­ბა, კრე­ბა­ზე ლე­კებ­მა უარ­ყვეს გან­ცხა­დე­ბე­ბის და­წე­რა და გა­ნაც­ხა­დეს,რომ მათ `არ სურთ ქარ­თვე­ლე­ბის კოლ­მე­ურ­ნე­ობ­ა­ში წევ­რად შეს­ვლა~.

ახ­ალ­სოფ­ლის `ლე­ნი­ნის~ სა­ხე­ლო­ბის კოლ­მე­ურ­ნე­ობ­ა­ში შე­ტა­ნი­ლი 72 გან­ცხა­დე­ბა უკ­ან­ვე წა­იღ­ეს და აღ­არ მი­აქვთ კოლ­მე­ურ­ნე­ობ­ა­ში, ხო­ლო ჭი­კა­ან­ის `ხრუშ­ჩო­ვის~ სა­ხე­ლო­ბის კოლ­მე­ურ­ნე­ობ­ა­ში არც ერ­თი გან­ცხა­დე­ბა არ მი­იტ­ან­ეს.

და­სა­ხე­ლე­ბუ­ლი კოლ­მე­ურ­ნე­ობ­ებ­ის თავმ­ჯდო­მა­რე­ე­ბი ყო­ველ­დღე აკ­ით­ხავ­დნენ და ეთ­ათ­ბი­რე­ბი­ან ლე­კებს, მაგ­რამ მა­თი პა­სუ­ხი ყო­ველ­თვის ერ­თია.

მდგო­მა­რე­ო­ბა გარ­თუ­ლე­ბუ­ლია იმ­ით­აც, რომ ჭი­კა­ან­ის `ხრუშ­ჩო­ვის~, ახ­ალ­სოფ­ლის `ლე­ნი­ნის~ და `მარ­ჯა­ნიშ­ვი­ლის~ სა­ხე­ლო­ბის კოლ­მე­ურ­ნე­ობ­ებ­ის – წევრ­თა უმ­რავ­ლე­სო­ბა წი­ნა­აღმ­დე­გია, არ უნ­დათ მი­იღ­ონ წევ­რე­ბად თვით­ნე­ბუ­რად ჩა­მო­სუ­ლი ლე­კე­ბი მი­წე­ბის სიმ­ცი­რი­სა და რე­ლი­გი­უ­რი ჩვე­ულ­ებ­ებ­ით სას­მე­ლი წყლე­ბის და სხვა სა­ზო­გა­დო­ებ­რი­ვი ად­გი­ლე­ბის გა­ბინ­ძუ­რე­ბის გა­მო.

იმ­ის გა­მო, რომ თვით­ნე­ბუ­რად ჩა­მო­სულ ლე­კებს მტკი­ცედ გა­და­უწ­ყვე­ტი­ათ არ დარ­ჩნენ ამ­ჟა­მად მათ­თვის მი­ჩე­ნილ ად­გი­ლებ­ში, არა ზრუ­ნა­ვენ შე­იქ­მნან პი­რო­ბე­ბი გა­მო­ზამ­თრე­ბი­სათ­ვის, იმ­ყო­ფე­ბი­ან ხის ფოთ­ლე­ბის ქო­ხებ­ში ან­ტი­სა­ნი­ტა­რულ პი­რო­ბებ­ში. ად­გი­ლი აქვს კუჭ-ნაწ­ლა­ვი­თა და ბავ­შვთა გა­დამ­დებ სნე­ულ­ებ­ებ­ით და­ავ­ად­ებ­ებს. ავ­ადმ­ყო­ფო­ბის უკ­ვე 285 შემ­თხვე­ვაა აღ­რიც­ხუ­ლია – გარ­დაც­ვლი­ლია ერ­თი მოზრ­დი­ლი და 9 ბავ­შვი.[49] რა­ი­ონ­ის ჯან­მრთე­ლო­ბის დაც­ვის მუ­შა­კე­ბის არ­ა­ერ­თი მოთ­ხოვ­ნის მი­უხ­ედ­ავ­ად, რომ ავ­ადმ­ყო­ფი ბავ­შვე­ბი მო­ათ­ავ­სონ სა­ავ­ადმ­ყო­ფო­ში უარს აც­ხა­დე­ბენ. მძი­მე მდგო­მა­რე­ო­ბა მო­ელ­ის მათ პი­რუტყვ­საც ბი­ნე­ბის და საკ­ვე­ბის მო­უგ­ვა­რებ­ლო­ბის გა­მო.

ჩე­ჩენ-ინ­გუ­შე­თის ტე­რი­ტო­რი­იდ­ან თვით­ნე­ბუ­რად ჩა­მო­სულ ლეკ­თა მოთ­ხოვ­ნის დაკ­მა­ყო­ფი­ლე­ბა და მა­თი სო­ფელ მთის­ძი­რის `ჭავ­ჭა­ვა­ძის~ სა­ხე­ლო­ბის კოლ­მე­ურ­ნე­ობ­ის ტე­რი­ტო­რი­ა­ზე და­სახ­ლე­ბა გა­მო­იწ­ვევს იქ მცხოვ­რებ­თა შე­ვიწ­რო­ებ­ას და მათ თან­და­თა­ნო­ბით გან­დევ­ნას.

ამ­ჟა­მად შექ­მნი­ლი მდგო­მა­რე­ობ­იდ­ან გა­მო­სა­ვა­ლი ერ­თია: ზამ­თრის დად­გო­მამ­დე ად­მი­ნის­ტრა­ცი­უ­ლი წე­სით გაყ­ვა­ნილ იქ­ნეს ყვარ­ლის რა­ი­ონ­იდ­ან ჩე­ჩენ-ინ­გუ­შე­თის ტე­რი­ტო­რი­იდ­ან თვით­ნე­ბუ­რად ჩა­მო­სუ­ლი ახ­ალ­სოფ­ლი­სა და ჭი­კა­ან­ის ტე­რი­ტო­რი­ა­ზე და­ბა­ნა­კე­ბუ­ლი ლე­კე­ბი.

გთხოვთ თქვენს მი­თი­თე­ბას.

1.        /ი. ქურ­ცი­კი­ძე/

2.        /ბ. ჩიხ­ლა­ძე/

3.        /ა. ავ­აზ­აშ­ვი­ლი/

4.        /მ. და­ვი­თაშ­ვი­ლი/’’[50]

აქ მოყ­ვა­ნი­ლი დო­კუ­მენ­ტე­ბის ში­ნა­არ­სი ვფიქ­რობთ ად­ას­ტუ­რებს, რომ ყვარ­ლის რა­ი­ონ­ის საბ­ჭო­თა ხე­ლი­სუფ­ლე­ბის წარ­მო­მად­გენ­ლებს, ცენ­ტრა­ლუ­რი ხე­ლი­სუფ­ლე­ბი­სად­მი წი­ნა­აღმ­დე­გო­ბის გა­წე­ვა არ შე­ეძ­ლოთ, რად­გან ამ დროს ლე­კი მო­სახ­ლე­ო­ბა ქარ­თველ მო­სახ­ლე­ობ­ას­თან შე­და­რე­ბით `პრი­ვი­ლი­გი­რე­ბულ~ მდგო­მა­რე­ობ­ა­ში იმ­ყო­ფე­ბო­და. 1955 წლის ნო­ემ­ბერ­ში, სსრკ-ს მი­ნის­ტრთა საბ­ჭოს თავმ­ჯდო­მა­რე მარ­შალ ბულ­გა­ნინ­თან გაგ­ზავ­ნილ წე­რილ­ში, ის­ი­ნი სტა­ლი­ნის `პე­რი­ოდ­ში~ მო­ქა­ლა­ქე­ო­ბა-წარ­თმე­ულ, უუფ­ლე­ბო მდგო­მა­რე­ობ­ა­ში ჩა­ყე­ნე­ბულ, რეპ­რე­სი­რე­ბულ ხალ­ხებს აკ­უთ­ვნებ­დნენ თავს და `სტა­ლინ-ბე­რი­ას­გან და­ჩაგ­რუ­ლე­ბის~ იმ­ი­ჯი ჰქონ­დათ მორ­გე­ბუ­ლი და ამ­ა­ვე დროს ცენ­ტრა­ლუ­რი ხე­ლი­სუფ­ლე­ბის­გან გარ­კვე­ულ მხარ­და­ჭე­რა­საც გრძნობ­დნენ.[51]

ყვარ­ლის რა­ი­ონ­ის საბ­ჭო­თა ხე­ლი­სუფ­ლე­ბის წარ­მო­მად­გენ­ლე­ბი იმ­ის მი­უხ­ედ­ავ­ად, რომ ად­გი­ლობ­რი­ვი ქარ­თვე­ლი მო­სახ­ლე­ო­ბა წი­ნა­აღმ­დე­გი იყო ლე­კე­ბის ხე­ლახ­ლა ჩა­სახ­ლე­ბის, რად­გან არ­სე­ბობ­და ლე­კე­ბის კომ­პაქ­ტუ­რად ჩა­სახ­ლე­ბის ად­გი­ლე­ბი­დან ეთ­ნი­კუ­რი ქარ­თვე­ლე­ბის გან­დევ­ნის, ლე­კებს და ქარ­თვე­ლებს შო­რის ეთ­ნი­კურ ნი­ად­აგ­ზე კონ­ფლიქ­ტე­ბის დაწ­ყე­ბის საფრ­თხე, იძ­ულ­ებ­უ­ლი გახ­დნენ ლე­კე­ბი და­ეს­ახ­ლე­ბი­ნათ ყვარ­ლის რა­ი­ონ­ის ტე­რი­ტო­რი­ა­ზე.[52]

თუ გა­ვით­ვა­ლის­წი­ნებთ ზე­მოთ­ქმულს, 1944 წელს ყვარ­ლის რა­ი­ონ­იდ­ან 470 ოჯ­ა­ხი იქ­ნა გა­დაყ­ვა­ნი­ლი და­ღეს­ტან­ში საც­ხოვ­რებ­ლად, ხო­ლო უკ­ან `დაბ­რუნ­და~ 594 ოჯ­ა­ხი[53] ას­ე­ვე სხვა მა­სა­ლებ­საც, სა­დაც აღ­ნიშ­ნუ­ლია - სა­ქარ­თვე­ლო­ში ჩა­მო­სუ­ლი ლე­კე­ბი­დან 114 კომლს, 1944 წლამ­დე არ­ან­ა­ი­რი კავ­ში­რი არ ჰქონ­და ყვარ­ლის რა­ი­ონ­თან,[54] გა­მო­ვი­ტანთ დას­კვნას, რომ სა­ქარ­თვე­ლო­ში ხე­ლახ­ლა და­სა­სახ­ლებ­ლად ის ლე­კე­ბიც `ჩა­მო­ვიდ­ნენ~, ვინც 1944 წლამ­დე ყვარ­ლის რა­ი­ონ­ში არ ცხოვ­რობ­დნენ.

1950-იან წლებ­ში ყვარ­ლის რა­ი­ონ­ში ლე­კე­ბის `თვით­ნე­ბუ­რად~ ჩა­სახ­ლე­ბის რე­ალ­ურ ის­ტო­რი­ას და ამ პრო­ცე­სის შეგ­ნე­ბუ­ლად `თვი­დი­ნე­ბა­ზე~ მიშ­ვე­ბას კარ­გად ას­ახ­ავს, ყვარ­ლის რა­ი­ონ­ის კო­მუ­ნის­ტუ­რი პარ­ტი­ის პირ­ვე­ლი მდივ­ნის, ალ. აივ­აზ­აშ­ვი­ლის მი­ერ, 1957 წლის 15 ოქ­ტომ­ბერს, სა­ქარ­თვე­ლოს კო­მუ­ნის­ტუ­რი პარ­ტი­ის ცენ­ტრა­ლუ­რი კო­მი­ტე­ტის პირ­ველ მდი­ვან ვ.პ. მჟა­ვა­ნა­ძი­სად­მი გაგ­ზავ­ნი­ლი, შემ­დე­გი მოხ­სე­ნე­ბი­თი ბა­რა­თი:

`რო­გორც მო­გახ­სე­ნე­ბათ, ამა წლის ივ­ლი­სის თვის და­საწ­ყის­ში, რო­ცა ჩე­ჩენ-ინ­გუ­შე­თი­დან ყვარ­ლის რა­ი­ონ­ის სო­ფელ მთის­ძირ­ში თვით­ნე­ბუ­რად იწ­ყეს ჩა­მოს­ვლა ლე­კებ­მა, ჩვენ მა­შინ­ვე გაც­ნო­ბეთ.[55]

თქვენს მი­ერ მე­ო­რე დღეს­ვე ად­გილ­ზე მოვ­ლე­ნი­ლი იქ­ნენ ამხ. ამხ. გ.ი. შა­რა­ში­ძე და დ.ზ. რო­მე­ლაშ­ვი­ლი. ჩვენ და­სა­ხე­ლე­ბულ ამ­ხა­ნა­გებ­თან ერ­თად გა­ნუ­მარ­ტეთ ლე­კებს, რომ მა­თი იქ და­სახ­ლე­ბა არ­ავ­ით­არ შემ­თხვე­ვა­ში არ შე­იძ­ლე­ბა, რად­გან იქ უკ­ვე ცხოვ­რობს ქარ­თვე­ლი მო­სახ­ლე­ო­ბა. ჩა­მო­სუ­ლი ლე­კე­ბი კი, კა­ტე­გო­რი­ულ­ად აყ­ენ­ებ­დნენ სა­კითხს თა­ვი­ანთ ყო­ფილ საც­ხოვ­რე­ბელ ად­გილ­ზე და­სახ­ლე­ბი­სას.

იმ­ის გა­მო, რომ ვერ გა­დაწყ­და მა­თი (10-15 კომ­ლის) მა­შინ­ვე იმ ად­გი­ლე­ბი­დან გაყ­ვა­ნა, ივ­ლი­სის თვის გან­მავ­ლო­ბა­ში მა­სი­ურ­ად იწ­ყო გროზ­ნო­დან ავ­ტოტ­რან­სპორ­ტე­ბით და რკი­ნიგ­ზით მა­თი შე­მოს­ვლა. ამ­ის შე­სა­ხე­ბაც გაც­ნო­ბებთ და თქვენს მი­ერ ად­გილ­ზე მოვ­ლე­ნილ იქ­ნენ ამხ. გ.ი. კუ­ჭა­ვა, ნ.ბ. ინ­ა­უ­რი, ვ.ნ. ჯან­ჯღა­ვა და სხვა.

საქ. კ.პ. ცენ­ტრა­ლუ­რი კო­მი­ტე­ტის მი­თი­თე­ბის შე­სა­ბა­მი­სად ვურ­ჩი­ეთ ლე­კებს წი­თელ­წყა­რო­სა და გარ­დაბ­ნის რა­ი­ონ­ებ­ში სახ­ლე­ბის მი­ღე­ბი­სა და იქ და­სახ­ლე­ბის შე­სა­ხებ. მათ ამ­აზ­ეც კა­ტე­გო­რი­უ­ლი უა­რი გა­ნაც­ხა­დეს.

ა/წლის ივ­ლი­სის თვე­ში მი­ღე­ბულ იქ­ნა საქ. კ.პ. ცენ­ტრა­ლუ­რი კო­მი­ტე­ტის და საქ. სსრ მი­ნის­ტრთა საბ­ჭოს დად­გე­ნი­ლე­ბი­სა მა­თი ყვარ­ლი­სა და ლა­გო­დე­ხის რა­ი­ონ­ში და­სახ­ლე­ბის შე­სა­ხებ. მათ ამ­აზ­ეც უა­რი გა­ნაც­ხა­დეს და ბო­ლოს რო­ცა საქ. სსრ მი­ნის­ტრთა საბ­ჭოს ა/წლის 29 ივ­ლი­სის დად­გე­ნი­ლე­ბით გა­დაწყ­და, რომ ის­ი­ნი უნ­და და­სახ­ლე­ბუ­ლიყ­ვნენ ყვარ­ლის რა­ი­ონ­ის რა­მო­დე­ნი­მე კოლ­მე­ურ­ნე­ობ­ას­თან, წი­ნა­აღმ­დეგ შემ­თხვე­ვა­ში გა­და­სახ­ლე­ბუ­ლი იქ­ნე­ბოდ­ნენ. და­ინ­ახ­ეს რა ად­გილ­ზე მათ წა­საყ­ვა­ნად მომ­ზა­დე­ბუ­ლი ავ­ტოტ­რან­სპორ­ტი და მი­ლი­ცი­ის, სამ­ხედ­რო ნა­წი­ლე­ბის წარ­მო­მად­გენ­ლე­ბი, ის­ი­ნი და­თან­ხმდნენ მი­ნის­ტრთა საბ­ჭოს დად­გე­ნი­ლე­ბით მიჩ­ნე­ულ ად­გი­ლებ­ში და­სახ­ლე­ბა­ზე, რომ მათ ჩვენს მი­ერ მიჩ­ნე­უ­ლი ად­გი­ლე­ბი მო­იწ­ონ­ეს საც­ხოვ­რებ­ლად ფაქ­ტია. ამ­ას ად­ას­ტუ­რებს მა­გა­ლი­თად სო­ფელ ჭი­კა­ან­ის კოლ­მე­ურ­ნე­ობ­ას­თან მი­სახ­ლე­ბუ­ლი ლეკ­თა კოლ­მე­ურ­ნე­ობ­ის თავმ­ჯდო­მა­რის ამხ. კა­ხი­ტე­ვის დე­პე­შა, რო­მე­ლიც მან გა­აგ­ზავ­ნა და­სახ­ლე­ბის მე­ო­რე დღეს. (თან ერ­თვის)

ლე­კე­ბი და­სახლ­დნენ 4 ად­გი­ლას, მაგ­რამ ორ ად­გი­ლას მყო­ფი ლე­კე­ბი სა­ხელ­დობრ ჭი­კა­ან­ი­სა და ახ­ალ­სოფ­ლის `ლე­ნი­ნის~ სა­ხე­ლო­ბის კოლ­მე­ურ­ნე­ობ­ას­თან მი­სახ­ლე­ბუ­ლე­ბი, არც გან­ცხა­დე­ბას წე­რენ კოლ­მე­ურ­ნე­ობ­ა­ში შეს­ვლა­ზე და არც ემ­ზა­დე­ბი­ან ზამ­თრი­სათ­ვის. არ იკ­ეთ­ებ­ენ საც­ხოვ­რე­ბელ ბი­ნას და სხვა. კა­ტე­გო­რი­ულ­ად მო­ით­ხო­ვენ თა­ვი­ანთ ძველ საც­ხოვ­რე­ბელ ად­გილს.

თქვენ­გან მი­ვი­ღეთ ჩვენ მათ მი­ერ გა­მოგ­ზავ­ნი­ლი გან­ცხა­დე­ბა, რო­მელ­საც ხელს აწ­ერს 6 ლე­კი. ის­ი­ნი გან­ცხა­დე­ბი­თაც პირ­და­პირ მო­ით­ხო­ვენ და წე­რენ `რამ­დე­ნად კა­ნო­ნი­ერ­ია, რომ ჩვენს სახ­ლებ­ში სხვე­ბი ცხოვ­რო­ბენ და ჩვენ კი ღია ცის ქვეშ უბ­ინ­ა­ოდ ვი­ხო­ცე­ბო­დეთ?~

თა­ვი­ანთ ვრცელ გან­ცხა­დე­ბა­ში წე­რენ: `მი­ღე­ბუ­ლი გა­დაწ­ყვე­ტი­ლე­ბით ჩვენ ქარ­თვე­ლებ­თან ერ­თად უნ­და ვცხოვ­რობ­დეთ, ეს არ­აა ცუ­დი, ამ­ას ბევ­რი რამ, რომ არ უშ­ლი­დეს ხელს. ჩვენ მუ­სულ­მა­ნე­ბი ვართ, ენა - სხვა გვაქვს, ად­ა­თი და ჩვე­ულ­ე­ბა სხვა გვაქვს. ქრის­ტი­ან­ებ­ის დაკ­ლულს ჩვე­ნი ხალ­ხი არ ჭამს, ჩვენ რომ ვლო­ცუ­ლობთ იმ წყალს ქრის­ტი­ან­ე­ბი არ სვა­მენ, ჩვენს ხალხს ღო­რი ეჯ­ავ­რე­ბა, სა­დაც ღო­რი გა­ივ­ლის იქ არ ილ­ოც­ებს და წყალ­საც არ და­ლევს~.[56]

წე­რილს შემ­დე­გი ში­ნა­არ­სით ამ­თავ­რე­ბენ: `მთის­ძი­რის ახ­ლან­დე­ლი მცხოვ­რე­ბი ქარ­თვე­ლე­ბი ის­ევ ქარ­თვე­ლებ­თან გა­და­ეს­ახ­ლე­ბი­ნათ და ჩვენ­თვის და­გეთ­მოთ ჩვე­ნი ძვე­ლი სო­ფე­ლი მთის­ძი­რი~.

ძველ ად­გილ­ზე და­სახ­ლე­ბას მო­ით­ხო­ვენ თა­ვი­ანთ ყო­ფა-ცხოვ­რე­ბის და რე­ლი­გი­უ­რი ზნე-ჩვე­ულ­ებ­ებ­ით და ყო­ველ­მხრივ ცდი­ლო­ბენ `და­ას­აბ­უთ­ონ~, რომ მათ ქარ­თვე­ლებ­თან ცხოვ­რე­ბა არ შე­უძ­ლი­ათ. ამ­ას­თან უნ­და მო­გახ­სე­ნოთ ჩვე­ნი რა­ი­ონ­ის და­სა­ხე­ლე­ბუ­ლი სოფ­ლე­ბის კოლ­მე­ურ­ნე­თა უმ­რავ­ლე­სო­ბა წი­ნა­აღმ­დე­გია მათ მი­სახ­ლე­ბა­ზე მი­წე­ბის სიმ­ცი­რი­სა და რე­ლი­გი­უ­რი ჩვე­ულ­ებ­ებ­ით სა­სოფ­ლო წყლე­ბი­სა და სხვა სა­ზო­გა­დო­ებ­რი­ვი ად­გი­ლე­ბის და­ბინ­ძუ­რე­ბის გა­მო, ბალ­ღო­ჯი­ან­ის `წი­თე­ლი ოქ­ტომ­ბრის~ კოლ­მე­ურ­ნე­ობ­ის გამ­გე­ობ­ამ მათ­თან მი­სახ­ლე­ბულ იმ ლეკ­თა გან­ცხა­დე­ბა, რომ­ლებ­მაც სურ­ვი­ლი გა­ნაც­ხა­დეს. კოლ­მე­ურ­ნე­ობ­ა­ში შეს­ვლა­ზე გა­ნი­ხი­ლა და მი­იღ­ეს ის­ი­ნი არ­სე­ბუ­ლი წე­სით და მა­თაც და­იწ­ყეს საც­ხოვ­რე­ბე­ლი ბი­ნე­ბის კე­თე­ბა. რაც შე­ეხ­ე­ბა, რო­გორც ზე­მოთ მო­გახ­სე­ნეთ, ახ­ალ­სოფ­ლის და ჭი­კა­ან­ის კოლ­მე­ურ­ნე­ობ­ებ­თან მი­სახ­ლე­ბუ­ლი ლე­კე­ბი კვლავ კა­ტე­გო­რი­ულ უარს აც­ხა­დებ­დნენ. უკ­ან­ას­კნე­ლად ამ ერ­თი კვი­რის წინ გა­გა­ცა­ნით რა ზე­მო­აღ­ნიშ­ნუ­ლი მდგო­მა­რე­ო­ბა თქვენს მი­ერ მოვ­ლი­ნე­ბულ იქ­ნენ ამხ. ამხ. ვ.ნ. ჯან­ჯღა­ვა, მ.ფ. შვირ­კო­ვი და სხვა. ჩვენ­თან ერ­თად მა­თაც გა­ნუ­მარ­ტეს ლე­კებს, რომ მა­თი ეს მოქ­მე­დე­ბა კა­ნონ­სა­წი­ნა­აღმ­დე­გოა და სხვ. მაგ­რამ მი­უხ­ედ­ავ­ად ყვე­ლა ამ­ი­სა – ის­ი­ნი კვლავ ერ­თი და იგ­ივ­ეს გა­იძ­ახ­ი­ან მთის­ძირ­ში და­სახ­ლე­ბას.

რო­გორც მო­გეხ­სნე­ბათ ამ სა­კითხ­თან და­კავ­ში­რე­ბით ად­გილ­ზე იყ­ვნენ აგ­რეთ­ვე და­ღეს­ტნის რეს­პუბ­ლი­კი­დან ხელ­მძღვა­ნე­ლი მუ­შა­კე­ბი, მათ ურ­ჩი­ეს გა­მო­ყო­ფილ ად­გი­ლებ­ზე და­სახ­ლე­ბა,მაგ­რამ უარ­ით გა­ის­ტუმ­რეს ის­ინ­იც.

მო­გახ­სე­ნებთ, რომ მდგო­მა­რე­ო­ბა დღი­თიდ­ღე უარ­ეს­დე­ბა, თოვ­ლი უკ­ვე მთის კალ­თებ­ზეა, ზამ­თა­რი მო­ახ­ლოვ­და, ის­ი­ნი კი თა­ვი­ან­თი ამ ჯი­უტ­ობ­ის გა­მო ღია ცის ქვეშ მო­ხუ­ცე­ბი­თა და პა­ტა­რა ბავ­შვე­ბით უმ­წეო მდგო­მა­რე­ობ­ა­ში არ­ი­ან, უარ­ეს მდგო­მა­რე­ობ­ა­ში ყავთ პი­რუტ­ყვი, რო­გორც კოლ­მე­ურ­ნე­ობ­ი­სა ისე პი­რა­დი, მო­სა­ლოდ­ნე­ლია მძი­მე ეპ­იდ­ემ­ი­უ­რი და­ავ­ად­ე­ბა და ყვე­ლა სხვა გარ­თუ­ლე­ბა.

გთხოვთ, თქვენს მი­თი­თე­ბას.

სა­ქარ­თვე­ლოს კ.პ. ყვარ­ლის რა­იკ­ომ­ის

მდი­ვა­ნი ალ. აივ­აზ­აშ­ვი­ლი~.[57]

ამ პე­რი­ოდ­ში, სსრკ-ში, სა­დაც რე­ლი­გი­უ­რი თე­მა­ტი­კა გარ­კვე­ულ­წი­ლად ტა­ბუ­და­დე­ბუ­ლი და მიჩ­ქმა­ლუ­ლი იყო, ასე თა­მა­მად რე­ლი­გი­ურ გრძნო­ბებ­ზე აპ­ელ­ირ­ე­ბა მეტ­ყვე­ლებს, რომ ლე­კი მო­სახ­ლე­ო­ბა არ ერ­იდ­ებ­ო­და საბ­ჭო­თა ხე­ლი­სუფ­ლე­ბის წი­ნა­შე თა­ვი­სი მოთ­ხოვ­ნე­ბის ამ ფორ­მით და­სა­ბუ­თე­ბას და იმ­ედ­იც ჰქონ­და, რომ მათ წი­ნა­აღმ­დეგ რა­ი­მე დამ­სჯელ ღო­ნის­ძი­ებ­ას არ გა­მო­იყ­ენ­ებ­დნენ.

რო­გორც სა­არ­ქი­ვო დო­კუ­მენ­ტე­ბი­დან ირ­კვე­ვა, ლე­კე­ბი სო­ფელ ჭი­კა­ან­ში კოლ­მე­ურ­ნე­ობ­ებ­ის წევ­რე­ბად მა­ინც მი­უღ­ი­ათ. ჩვენ მი­ერ მო­ძი­ებ­ულ სა­არ­ქი­ვო მა­სა­ლებ­ში და­ცუ­ლია, ამ პე­რი­ოდ­ში სო­ფელ ჭი­კა­ან­ის კოლ­მე­ურ­ნე­ობ­ა­ში წევ­რე­ბად მი­ღე­ბუ­ლი ლე­კე­ბის სია. დო­კუ­მენ­ტში ჩა­მოთ­ვლი­ლია კომ­ლებ­ში შე­მა­ვა­ლი ლე­კი მო­სახ­ლე­ობ­ის გვარ-სა­ხე­ლე­ბი.[58]

მა­სა­ლებ­ში მო­თავ­სე­ბულ ამ დო­კუ­მენტს აწ­ერ­ია: `1957 წელს თვით­ნე­ბუ­რად ჩა­მო­სახ­ლე­ბუ­ლი ლე­კე­ბის სია, რო­მელ­თა კომ­ლე­ბის რა­ოდ­ენ­ო­ბა უდ­რის 268 კომლს, მცხოვ­რებ­თა რა­ოდ­ენ­ო­ბა 757 სულს, 1957 წლის აგ­ვის­ტოს მდგო­მა­რე­ობ­ით~.[59]

ყვარ­ლის რა­ი­ონ­ის ტე­რი­ტო­რი­ა­ზე, `ეტ­აპ­ობ­რი­ვად~ ჩა­სუ­ლი ლე­კე­ბის ძი­რი­თა­დი მა­სის 1957 წელს ჩა­სახ­ლე­ბას ად­ას­ტუ­რებს, 1990 წლით და­თა­რი­ღე­ბუ­ლი სო­ფელ ჩან­ტლის­ყუ­რეს ლე­კი მო­სახ­ლე­ობ­ის ერ­თობ­ლი­ვი წე­რი­ლიც, სა­დაც ნათ­ქვა­მია: `1957 წელს, რო­ცა ჩვე­ნი სო­ფე­ლი ჩა­მო­სახლ­და და შე­უ­ერ­თდა ჭი­კა­ან­ის კოლ­მე­ურ­ნე­ობ­ას ჩვენ ჩა­მო­ვიყ­ვა­ნეთ და ჩა­ვა­ბა­რეთ კოლ­მე­ურ­ნე­ობ­ა­ში ცხვა­რი, სა­ქო­ნე­ლი, ტრან­სპორ­ტი და სხვა~.[60]

მო­ძი­ებ­უ­ლი დო­კუ­მენ­ტე­ბი­დან ირ­კვე­ვა, რომ ყვარ­ლის რა­ი­ონ­ში თვით­ნე­ბუ­რად ჩა­მო­სუ­ლი ლე­კე­ბის კოლ­მე­ურ­ნე­ობ­ებ­ის წევ­რე­ბად მი­ღე­ბის პრო­ცე­სი 1958-1960-იან წლებ­შიც გრძელ­დე­ბო­და.[61]

ყვარ­ლის რა­ი­ონ­ის, სო­ფელ ჭი­კა­ან­ის სა­სოფ­ლო საბ­ჭოს, 1958-1960 წლე­ბით და­თა­რი­ღე­ბულ მა­სა­ლებ­ში და­ცუ­ლია, ამ სა­სოფ­ლო საბ­ჭო­ში `დრო­ებ­ით მაც­ხოვ­რე­ბელ­თა~ სი­ე­ბი. ეს­ე­ნი ძი­რი­თა­დად არ­ი­ან ლე­კე­ბი, რომ­ლებ­საც `მუდ­მივ საც­ხოვ­რე­ბე­ლად~ ზოგს უწ­ერ­ია ქა­ლა­ქე­ბი – თე­ლა­ვი, თბი­ლი­სი, ზოგს კი სოფ­ლე­ბი – ჩან­ტლის­ყუ­რე, ახ­ალ­სო­ფე­ლი, ოქ­ტომ­ბე­რი (ზი­ნო­ბი­ა­ნი), შიბ­ლი­ა­ნი – კაჭ­რე­თის რა­ი­ო­ნი. ამ ად­ამ­ი­ან­ებ­ის ნა­წილს, მუდ­მივ საც­ხოვ­რებ­ლად მი­თი­თე­ბუ­ლი აქვს და­ღეს­ტა­ნი, რაც ჩვე­ნი აზ­რით ად­ას­ტუ­რებს, რომ მათ და­ღეს­ტან­ში საც­ხოვ­რე­ბე­ლი ბი­ნე­ბი და მი­წის ნაკ­ვე­თე­ბი გა­აჩნ­დათ.[62] საბ­ჭო­თა პე­რი­ოდ­ში, ხომ მო­ქა­ლა­ქე ოფ­იც­ი­ალ­ურ­ად იყო `ჩა­წე­რი­ლი~ მის კუთ­ვნილ სა­კარ­მი­და­მო ნაკ­ვეთ­ში თუ სახლ­ში, რაც `ას­ახ­უ­ლი~ იყო მის პას­პორ­ტში.

ჩვენს მი­ერ მო­ძი­ებ­უ­ლი სხვა მა­სა­ლე­ბი­დან ირ­კვე­ვა, რომ `ლე­კე­ბის სა­კით­ხი~ კვლავ დიდ­ხანს `იდ­გა~ ყვარ­ლის რა­ი­ონ­ის და სა­ქარ­თვე­ლოს სსრ-ს ხელ­მძღვა­ნე­ლე­ბის `ყუ­რად­ღე­ბის~ ცენ­ტრში.

მა­გა­ლი­თად, 1962 წლის 5 მარ­ტით და­თა­რი­ღე­ბულ სა­ქარ­თვე­ლოს კო­მუ­ნის­ტუ­რი პარ­ტი­ის ყვარ­ლის რა­ი­ონ­უ­ლი კო­მი­ტე­ტის მდივ­ნის ზა­უტ­აშ­ვი­ლის და ყვარ­ლის რა­ი­ონ­ის მშრო­მელ­თა დე­პუ­ტატ­თა საბ­ჭოს აღ­მას­კო­მის თავმ­ჯდო­მა­რის ჭე­რაშ­ვი­ლის გან­ცხა­დე­ბა­ში სა­ქარ­თვე­ლოს კო­მუ­ნის­ტუ­რი პარ­ტი­ის ცენ­ტრა­ლუ­რი კო­მი­ტე­ტის პირ­ვე­ლი მდივ­ნის ვ.პ. მჟა­ვა­ნა­ძის და სა­ქარ­თვე­ლოს სსრ მი­ნის­ტრთა საბ­ჭოს თავმ­ჯდო­მა­რის გ.დ. ჯა­ვა­ხიშ­ვი­ლის სა­ხელ­ზე ირ­კვე­ვა, რომ ყვარ­ლის ად­გი­ლობ­რი­ვი საბ­ჭო­თა ხე­ლი­სუფ­ლე­ბის წარ­მო­მად­გენ­ლე­ბი, კვლავ საკ­მა­ოდ იყ­ვნენ `შე­წუ­ხე­ბუ­ლი~ ყვარ­ლის რა­ი­ონ­ში ლე­კე­ბის თვით­ნე­ბუ­რად და­სახ­ლე­ბით:

`ყვარ­ლის რა­ი­ონ­ის ტე­რი­ტო­რი­ა­ზე მცხოვ­რე­ბი და­ღეს­ტნე­ლე­ბი 1944 წლის აგ­ვის­ტო­ში გა­სახ­ლე­ბუ­ლი იქ­ნენ ჩე­ჩენ-ინ­გუ­შე­თის ასსრ-ს ტე­რი­ტო­რი­ა­ზე. 1957 წელს ჩე­ჩენ-ინ­გუ­შე­თის ასსრ-ს ტე­რი­ტო­რი­ა­ზე გა­სახ­ლე­ბუ­ლი მო­სახ­ლე­ო­ბა თვით­ნე­ბუ­რად ჩა­მო­ვი­და ჩვენს რა­ი­ონ­ში, რომ­ლე­ბიც გა­ნა­წი­ლე­ბულ იქ­ნენ ახ­ლად შექ­მნილ 4 და­სახ­ლე­ბის ად­გილ­ზე და მი­ერ­თე­ბულ იქ­ნენ რა­ი­ონ­ის 4 კოლ­მე­ურ­ნე­ობ­ას.

1957 წელ­ში თვით­ნე­ბუ­რად ჩა­მო­სულ და­ღეს­ტნე­ლე­ბის გარ­და ზე­მოხ­სე­ნე­ბულ ად­გილ­ზე აღ­მოჩნ­და 114 კომ­ლი, რომ­ლე­ბიც არ ექ­ვემ­დე­ბა­რე­ბოდ­ნენ 1957 წელს ჩა­მო­სულ და­ღეს­ტნელ მო­სახ­ლე­ებ­თან ერ­თად და­სახ­ლე­ბას.

კო­მი­სია, რო­მელ­მაც გა­მო­იკ­ვლია აღ­ნიშ­ნუ­ლი 114 თვით­ნე­ბუ­რად და­მა­ტე­ბით ჩა­მო­სუ­ლი კომ­ლი, შედ­გე­ნილ იქ­ნა ჩვენს მი­ერ ჯერ კი­დევ, 1962 წლის 27 თე­ბერ­ვლამ­დე ში­ნა­გან საქ­მე­თა სა­მი­ნის­ტროს წარ­მო­მად­გენ­ლის მო­ნა­წი­ლე­ობ­ით. აღ­ნიშ­ნულ კო­მი­სი­ას ხელ­მძღვა­ნე­ლობ­და რა­ის­აბ­ჭოს აღ­მას­კო­მის თავმ­ჯდო­მა­რე.

კო­მი­სი­ის დას­კვნა ჩემს მი­ერ მოხ­სენ­და სა­ქარ­თვე­ლოს კპ ცენ­ტრა­ლუ­რი კო­მი­ტე­ტის პირ­ველ მდი­ვანს ამხ. ვ. პ. ჟა­ვა­ნა­ძეს, სა­დაც გარ­და თვით­ნე­ბუ­რად და­მა­ტე­ბით ჩა­მო­სუ­ლი და­ღეს­ტნე­ლე­ბი­სა, ყუ­რად­ღე­ბა იქ­ნა გა­მახ­ვი­ლე­ბუ­ლი და­ღეს­ტნელ და ქარ­თველ მო­სახ­ლე­ობ­ას შო­რის არ­სე­ბუ­ლი ურ­თი­ერ­თო­ბის სა­კით­ხებ­ზე.

ამ­ჯე­რად, ჩვენს მი­ერ და­ყე­ნე­ბულ კით­ხვებ­ზე მო­გახ­სე­ნებთ შემ­დეგს: ჩვენს ხელთ არ­სე­ბუ­ლი გან­მე­ორ­ებ­ი­თი აღ­წე­რი­სა და შეს­წავ­ლი­ლი მა­სა­ლე­ბი­დან გა­მომ­დი­ნა­რე გთხოვთ გა­ხა­დოთ პარ­ტი­ის ცენ­ტრა­ლუ­რი კო­მი­ტე­ტის მსჯე­ლო­ბის საგ­ნად ჩვენს რა­ი­ონ­ში თვით­ნე­ბუ­რად ჩა­მო­სუ­ლი და­ღეს­ტნე­ლე­ბის სა­კით­ხი.

სა­ქარ­თვე­ლოს კპ ყვარ­ლის რა­იკ­ომ­ის მდი­ვა­ნი; ზა­უტ­აშ­ვი­ლი

ყვარ­ლის მშრ. დეპ. საბჭ. აღ­მას­კო­მის თავმ­ჯდო­მა­რე: გ. ჭე­რაშ­ვი­ლი~ (სტი­ლი და­ცუ­ლია – თ. ს.).[63]

სა­არ­ქი­ვო მა­სა­ლებ­ში მო­ვი­ძი­ეთ, 1957 წელს, ყვარ­ლის რა­ი­ონ­ში ჩა­სახ­ლე­ბუ­ლი ლე­კე­ბის შე­სა­ხებ სხვა დე­ტა­ლუ­რი ინ­ფორ­მა­ცი­ებ­იც - თუ სად, რო­მელ ტე­რი­ტო­რი­ა­ზე და რა რა­ოდ­ენ­ობ­ით და­სახლ­დნენ. 1965 წლით და­თა­რი­ღე­ბულ დო­კუ­მენ­ტში - #348 6/5, რო­მე­ლიც ყვარ­ლის რა­ი­ონ­ის აღ­მას­კო­მის თავმ­ჯდო­მა­რის მი­ერ ეგ­ზავ­ნე­ბა, სა­ქარ­თვე­ლოს უზ­ენ­ა­ე­სი საბ­ჭოს პრე­ზი­დი­უმს, აღ­ნიშ­ნუ­ლია: `1944 წელს ყვარ­ლის რა­ი­ონ­ში შე­მა­ვალ სოფ­ლე­ბი­დან, სა­ხელ­დობრ: თივ­თე­ბელ­ჯო­ხი­დან და ხა­შალ­ხუ­ტი­დან გა­სახ­ლე­ბუ­ლი იქ­ნენ ლე­კე­ბი, რომ­ლე­ბიც 1957 წელს უკ­ან­ვე იქ­ნენ ჩა­მო­სახ­ლე­ბუ­ლი. ნა­წი­ლი და­სახლ­და ად­რინ­დელ სო­ფელ თივ­ში, ხო­ლო და­ნარ­ჩე­ნი და­სახლ­დნენ ახ­ალ ტე­რი­ტო­რი­ა­ზე, კერ­ძოდ სა­რუ­სო­ში, თხი­ლის­წყა­რო­ში, ჩან­ტლის­ყუ­რე­ში.

სო­ფელ თივ­ში ცხოვ­რობს 193 კომ­ლი, 670 სუ­ლი

სა­რუ­სო­ში 113 კომ­ლი, 490 სუ­ლი

თხი­ლის­წყა­რო­ში – 90 კომ­ლი, 460 სუ­ლი

ჩან­ტლის­ყუ­რე­ში – 163 კომ­ლი, 690 სუ­ლი

სულ 568 კომ­ლი, 2310 სუ­ლი

აღ­ნიშ­ნუ­ლი და­სა­ხე­ლე­ბუ­ლი სოფ­ლე­ბი­დან შე­დის ახ­ალ­სოფ­ლის სა­სოფ­ლო საბ­ჭო­ში, სოფ­ლე­ბი: თი­ვი, სა­რუ­სო, თხი­ლის წყა­რო და ჭი­კა­ან­ის სა­სოფ­ლო საბ­ჭო­ში კი სო­ფე­ლი ჩან­ტლის­ყუ­რე.

სო­ფე­ლი თი­ვი გა­ერ­თი­ან­ებ­ულ­ია ბალ­ღო­ჯი­ან­ის `წი­თე­ლი ოქ­ტომ­ბრის~ სა­ხე­ლო­ბის კოლ­მე­ურ­ნე­ობ­ა­ში.

1944 წელს თე­ბელ­ჯო­ხი­დან გა­სახ­ლე­ბულ იქ­ნა ლე­კე­ბის 117 კომ­ლი,

ხა­შალ­ხუ­ტი­დან 482 კომ­ლი, სულ 659 კომ­ლი.

ჩა­მო­სახ­ლე­ბულ იქ­ნენ 1957 წელს, სულ 555 კომ­ლი, 2047 სუ­ლი.~

ყვარ­ლის რა­ი­აღ­მას­კო­მის მშრო­მელ­თა დეპ. საბ­ჭოს აღ­მას­კო­მის თავმ­ჯდო­მა­რე და­ვი­თაშ­ვი­ლი~.[64]

ამ­რი­გად, რო­გორც ვნა­ხეთ სა­არ­ქი­ვო მა­სა­ლე­ბის ან­ალ­იზ­იდ­ან გა­მომ­დი­ნა­რე, ყვარ­ლის რა­ი­ონ­ში მცხოვ­რე­ბი ლე­კი მო­სახ­ლე­ობ­ის სა­ქარ­თვე­ლო­ში ხე­ლახ­ლა ჩა­მო­სახ­ლე­ბის ის­ტო­რი­ის შეს­წავ­ლა აუც­ილ­ებ­ელ­ია. გა­მო­სარ­კვე­ვი და და­სად­გე­ნია საბ­ჭო­თა ხე­ლი­სუფ­ლე­ბის შე­სა­ბა­მი­სი ორ­გა­ნო­ებ­ის რო­ლი ამ პრო­ცე­სებ­ში. მით უმ­ეტ­ეს, რომ ბო­ლო ათ­წლე­ულ­ებ­ის გან­მავ­ლო­ბა­ში პე­რი­ოდ­ულ­ად ხდე­ბა ყვარ­ლის რა­ი­ონ­ში 1950-იან წლებ­ში ხე­ლახ­ლა ჩა­სახ­ლე­ბუ­ლი ლე­კი მო­სახ­ლე­ობ­ის შე­სა­ხებ სხვა­დას­ხვა `სა­კით­ხე­ბის~ გა­აქ­ტი­ურ­ე­ბა. ამ­იტ­ომ ვფიქ­რობთ, აღ­ნიშ­ნუ­ლი სა­კით­ხი სა­ჭი­რო­ებს და­მა­ტე­ბით კვლე­ვებს, რომ შე­იქ­მნას იმ დროს გან­ვი­თა­რე­ბუ­ლი მოვ­ლე­ნე­ბის რე­ალ­უ­რი სუ­რა­თი.

  

 

Tengiz Simashvili

Professor,

Iakob Gogebashvili Telavi State University, Georgia

 

LEZGINS INHABITING KAKHETI ACCORDING TO

ARCHIVAL MATERIALS

(PART II: 1940-1950s)

 

Summary

 

In our previous article, we discussed a history of the Lezgians (Leks) who settled and lived in Kakheti at the end of the 19th and the beginning of the 20th century. Now we need to discuss the history of the Lezgians in Kvareli municipality (Kekheti region, Georgia) in the 1940s-1950s.

According to the “Tiv-Tebeljokhi” and “Khashalkhuti” village council protocol’s analysis, the most of the Lezgians living in the territory of Georgia did not cultivate the land, their main activity was cattle breeding. In the summertime they used to return to the mountains taking back the cattle to their homeland which had been overwintered in Kakheti. They actually led a “double” life. They were considered citizens of both the Dagestan ASSR and the Georgian SSR.

Most of the Lezgians living in Kakheti had the houses and arable lands in their possession both in Kakheti and Dagestan. It was unclear to the Soviet authorities in which collective farms on the territory of the Soviet Republic they were united and whether they actually worked or not. Therefore, in May 1941, a meeting of the heads of the Kvarli district of the Georgian SSR and the Tliarat district of the Dagestan SSR took place, it was decided to give the population the opportunity to choose the place of residency themselves. The German attack on the Soviet Union in June 1941 prevented the implementation of this process.

The fate of the Lezgian population settled in Kakheti was greatly influenced by the events that took place in March 1944, known as the deportation of the population from the Chechen-Ingushetia Autonomous Soviet Socialist Republic (Chechen-Ingushetia SSR).

At that time, the former territory of the Chechen-Ingushetia SSR joined the Dagestan SSR, where the Lezgian population was taken from different places, including Dagestan, as well as from Georgia, namely from the Kvarli district. They took up residence on the site of Chechnya-Ingushetia population settlement. According to archival materials, the collective farmers of Lezgian villages, who had to settle in Dagestan, in the former territory of Chechnya-Ingushetia SSR, were reimbursed the cost of public and private buildings, residential apartments and grain. The population also brought cattle with them.

In 1956-1957, the deported nations – Chechens, Ingush, Balkars and Karachais – actively started to return to their homelands. Having settled in their places of residence, the Lezgian people did not return to Dagestan any longer and settled in Kvareli district without permission.

The documents found by us during the research process revealed the fact that the re-settlement of the Lezgians who came to Kvareli district without permission at that time was quite a difficult process. This is reflected in the archival materials. Along with the Lezgians who once lived in Georgia, those who had no contact with Georgia before came to live in Kvareli municipality.

Thus, it is necessary to study the history of resettlement of the Lezgian population of Kvareli municipality. The role of the relevant agencies of the Soviet government in these processes needs to be clarified and determined. Furthermore, during the last decades various “issues” regarding the resettlement of Lezgian population in Kvareli district in the 1950s are periodically activated. Therefore, we think that the above-mentioned issues require additional study to create a complete picture of the events that developed at that time.

---

[1] თ. სიმაშვილი. კახეთში მაცხოვრებელი ლეკები საარქივო მასალების მიხედვით (ნაწილი I: XIX საუკუნის ბოლო და XX საუკუნის დასაწყისი). თსუ საქართველოს ის­ტორიის ინსტიტუტის შრომები. ტ. XVIII. თბილისი. 2022, გვ. 293-329.

[2] კახეთის რეგიონალური არქივი. ყვარლის რაიონის მასალები. ფონდი 98. საქმე #2; კახეთის რეგიონალური არქივი. ყვარლის რაიონის მასალები. ფონდი 97. საქმე #5.

[3] კახეთის რეგიონალური არქივი. ყვარლის რაიონის მასალები. ფონდი 97. საქმე #2, გვ. 8; კახეთის რეგიონალური არქივი. ყვარლის რაიონის მასალები. ფონდი 98. საქმე #4, გვ. 50.

[4] კახეთის რეგიონალური არქივი. თელავის რაიონი. გიორგი ჯაშიაშვილის პირადი ფონდი. ფონდი # 491. საქმე # 6.

[5] კახეთის რეგიონალური არქივი. თელავის რაიონი. გიორგი ჯაშიაშვილის პირადი ფონდი. ფონდი # 491. საქმე # 1, გვ. 9.

[6] კახეთის რეგიონალური არქივი. თელავის რაიონი. გიორგი ჯაშიაშვილის პირადი ფონ­დი. ფონდი # 491. საქმე # 6, გვ. 18. `კაჩევნიკები~, ანუ მომთაბარე ლეკები, ამ დროს, საბჭოთა ხელისუფლების აზრით, იყვნენ კახეთში ჩამოსახლებული `ორ­მი­სა­მართიანი~ ლეკები, რადგან მათ დაღესტანში გააჩნდათ საცხოვრებელი ბინები.

[7] კახეთის რეგიონალური არქივი. თელავის რაიონი. გიორგი ჯაშიაშვილის პირადი ფონდი. ფონდი # 491. საქმე # 6, გვ. 19.

[8] კახეთის რეგიონალური არქივი. თელავის რაიონი. გიორგი ჯაშიაშვილის პირადი ფონდი. ფონდი # 491. საქმე # 6, გვ. 19.

[9] კახეთის რეგიონალური არქივი. თელავის რაიონი. გიორგი ჯაშიაშვილის პირადი ფონ­დი. ფონდი # 491. საქმე # 6, გვ. 20. აღნიშნულს სხვა საარქივო მასალებთან ერ­თად ადასტურებს 1935 წელს ყვარლის რაიაღმასკომის თავმჯდომარის მიერ `სა­ქართ­ველოს კომუნისტური პარტიის (ბ) ცეკას მდივან ამხანაგ ლ. ბერიას~ მი­სა­მარ­თით გაგზავნილი მოხსენებითი ბარათი, სადაც ყვარლის რაიონში თივ-თებელჯოხის და ხაშალხუტის სასოფლო საბჭოების მცხოვრებელი ლეკების შესახებ ნათქვამია: `ხსე­ნებულ მოსახლეობას დაღესტნის რესპუბლიკის თარატის რაიონში აქვს საც­ხოვ­რე­ბელი ბინები და დაღ-რესპუბლიკის მიერ წამოიჭრა დავა საქართველოს მთავ­რო­ბას­თან, რათა ხსენებული მოსახლეობა ჩათვლილი ყოფილიყოი მომთაბარედ~. იხ.: კახეთის რეგიონალური არქივი. კახეთის რეგიონალური არქივი. ყვარლის რაიონის მასალები. ფონდი # 1. საქმე # 72, გვ. 23.

[10] კახეთის რეგიონალური არქივი. თელავის რაიონი. გიორგი ჯაშიაშვილის პირადი ფონდი. ფონდი # 491. საქმე # 6, გვ. 20-21.

[11] კახეთის რეგიონალური არქივი. თელავის რაიონი. გიორგი ჯაშიაშვილის პირადი ფონდი. ფონდი # 491. საქმე # 6, გვ. 21.

[12] კახეთის რეგიონალური არქივი. თელავის რაიონი. გიორგი ჯაშიაშვილის პირადი ფონდი. ფონდი # 491. საქმე # 6, გვ. 26-27.

[13] კახეთის რეგიონალური არქივი. თელავის რაიონი. გიორგი ჯაშიაშვილის პირადი ფონდი. ფონდი # 491. საქმე # 6, გვ. 27-28.

[14] კახეთის რეგიონალური არქივი. თელავის რაიონი. გიორგი ჯაშიაშვილის პირადი ფონდი. ფონდი # 491. საქმე # 6, გვ. 28.

[15] კახეთის რეგიონალური არქივი. თელავის რაიონი. გიორგი ჯაშიაშვილის პირადი ფონდი. ფონდი # 491. საქმე # 6, გვ. 28.

[16] ბულატ ბეთალგირი, ოპერაცია – Чечевица, ჰტტპ://არცჰივე.გე/კა/ბლოგ/68

[17] ბულატ ბეთალგირი, ოპერაცია – Чечевица, ჰტტპ://არცჰივე.გე/კა/ბლოგ/68

[18] შინაგან საქმეთა სამინისტროს არქივი. ფონდი 14. აღწერა 18. საქმე 81, გვ. 65-67.

[19] შინაგან საქმეთა სამინისტროს არქივი. ფონდი 14. აღწერა 18. საქმე 81, გვ. 65-67.

[20] შინაგან საქმეთა სამინისტროს არქივი. ფონდი 14. აღწერა 18. საქმე 81, გვ. 65-67.

[21] შინაგან საქმეთა სამინისტროს არქივი. ფონდი 14. აღწერა 18. საქმე 81, გვ. 65-67.

[22] შინაგან საქმეთა სამინისტროს არქივი. ფონდი 14. აღწერა 18. საქმე 81, გვ. 65-67.

[23] შინაგან საქმეთა სამინისტროს არქივი. ფონდი 14. აღწერა 18. საქმე 81, გვ. 66.

[24] შინაგან საქმეთა სამინისტროს არქივი. ფონდი 14. აღწერა 18. საქმე 81, გვ. 65-67.

[25] შინაგან საქმეთა სამინისტროს არქივი. ფონდი 14. აღწერა 18. საქმე 81, გვ. 65-67.

[26] Ахмадов Я.3., Хасмагомадов Э.X. История Чечни в XIX-XX веках. М.: Пульс. 2005,ჰტტპს://რეფდბ.რუ/ლოოკ/2212100-პ8.ჰტმლ

[27] კახეთის რეგიონალური არქივი. თელავის რაიონის აღმასკომის მასალები. ფონდი # 600. საქმე # 851, გვ. 12.

[28] კახეთის რეგიონალური არქივი. თელავის რაიონის აღმასკომის მასალები. ფონდი # 600. საქმე # 851, გვ. 28.

[29] თ. სიმაშვილი. კახეთში მაცხოვრებელი ლეკები საარქივო მასალების მიხედვით (ნაწილი I: XIX საუკუნის ბოლო და XX საუკუნის დასაწყისი), გვ. 293-329.

[30] შინაგან საქმეთა სამინისტროს არქივი. ფონდი 14. აღწერა 31. საქმე 196, გვ. 85-87.

[31] შინაგან საქმეთა სამინისტროს არქივი, ფონდი 14, აღწერა 31, საქმე 196, გვ. 85.

[32] დოკუმენტებიდან ჩანს, რომ ყვარლის რაიონიდან რეალურად გაასახლეს სულ 470 ოჯახი, რომელთა ქონება შეფასებულ იქნა 1 289 920 მანეთად, იხ.: კახეთის რეგიონალური არქივი. ყვარლის რაიონის მასალები. ფონდი 1. საქმე 763, გვ. 1-2.

[33] ეს განცხადება, სავარაუდოდ, დაიწერა არა 4 მარტს, არამედ სტალინის გარდაც­ვა­ლების შესახებ ოფიციალური ინფორმაციის გავრცელების დღეს – 5 მარტს.

[34] შინაგან საქმეთა სამინისტროს არქივი. ფონდი 14. აღწერა 31. საქმე 196, გვ. 85-87.

[35] თ. სიმაშვილი. კახეთში მაცხოვრებელი ლეკები საარქივო მასალების მიხედვით (ნაწილი I: XIX საუკუნის ბოლო და XX საუკუნის დასაწყისი), გვ. 293-329.

[36] შინაგან საქმეთა სამინისტროს არქივი. ფონდი 14. აღწერა 31. საქმე 196, გვ. 87.

[37] მაქსიმ ზაქარიას ძე საბუროვი. საბჭოთა პარტიული და სახელმწიფო მოღვაწე, სკკპ-სცენტრალური კომიტეტის წევრი (1952-1961), სკკპ-ს ცენტრალური პრე­ზი­დიუ­მის წევრი. კომიტეტი (1952-1957), სსრკ უმაღლესი საბჭოს დეპუტატი, რსფსრ-ს უმაღლესი საბჭოს დეპუტატი. Сабуров Максим Захарович, ჰტტპ://ჰრონო.რუ/ბიოგრაფ/ბიო_ს/საბუროვმზ.პჰპ

[38] სხვა დოკუმენტებში ეს ციფრი ბევრად დაბალია და არ დასტურდება 800 ოჯახის გასახლება.

[39] შინაგან საქმეთა სამინისტროს არქივი. ფონდი 14. აღწერა 31. საქმე 196, გვ. 11.

[40] შინაგან საქმეთა სამინისტროს არქივი. ფონდი 14. აღწერა 31. საქმე 196, გვ. 1-3.

[41] შინაგან საქმეთა სამინისტროს არქივი. ფონდი 14. აღწერა 31. საქმე 196, გვ. 11.

[42] შინაგან საქმეთა სამინისტროს არქივი. ფონდი 14. აღწერა 31. საქმე 196, გვ. 2.

[43] კახეთის რეგიონალური არქივი. ყვარლის რაიონის მასალები. ფონდი 1. საქმე 763, გვ. 1-2.

[44] კახეთის რეგიონალური არქივი. ყვარლის რაიონის მასალები. ფონდი 1. საქმე 763, გვ. 1-2.

[45] შინაგან საქმეთა სამინისტროს არქივი. ფონდი 64. აღწერა 16. საქმე 11, გვ. 1-2.

[46] კახეთის რეგიონალური არქივი. თელავის რაიონი. გიორგი ჯაშიაშვილის პირადი ფონდი. ფონდი # 491. საქმე # 6, გვ. 18.

[47] შინაგან საქმეთა სამინისტროს არქივი. ფონდი 64. აღწერა 16. საქმე 11, გვ. 1.

[48] ჰტტპს://ფორ.გე/ვიეწ/51736/როგორ-მოარჯულა-ნიკიტა-ხრუშჩოვი-ვასილ-მჟავანაძემ.ჰტმლ

 

[49] ტაგუევის და წერილისგან განსხვავებით აქ გარდაცვლილების სხვა რაოდენობაა დასახელებული.

[50] შინაგან საქმეთა სამინისტროს არქივი. ფონდი 64. აღწერა 16. საქმე 11, გვ. 3-5.

[51] შინაგან საქმეთა სამინისტროს არქივი. ფონდი 14. აღწერა 31. საქმე 196, გვ. 86-87.

[52] შინაგან საქმეთა სამინისტროს არქივი. ფონდი 64. აღწერა 16. საქმე 11, გვ. 3-5.

[53] შინაგან საქმეთა სამინისტროს არქივი. ფონდი 64. აღწერა 16. საქმე 11, გვ. 3-5.

[54] შინაგან საქმეთა სამინისტროს არქივი. ფონდი 64. აღწერა 16. საქმე 11, გვ. 4-5.

[55] აღნიშნული წერილი იხილეთ ზემოთ: შინაგან საქმეთა სამინისტროს არქივი. ფონდი 64. აღწერა 16. საქმე 11, გვ. 1-2.

[56] აღსანიშნავია რომ საბჭოთა პერიოდში, 1941 წელს, როდესაც გიორგი ჯა­შიაშ­ვი­ლი იმყოფებოდა დაღესტანში, იგი წერს, რომ ლეკები არ იცავდნენ ისლამური რე­ლი­გიის აკრძალვებს და სვამდნენ ალკოჰოლურ სასმელს: კახეთის რეგიონალური არ­ქივი. თელავის რაიონი. გიორგი ჯაშიაშვილის პირადი ფონდი. ფონდი #491. საქ­მე # 6, გვ. 25.

[57] შინაგან საქმეთა სამინისტროს არქივი. ფონდი 64. აღწერა 16. საქმე 11, გვ. 6-8.

[58] კახეთის რეგიონალური არქივი. ყვარლის რაიონის მასალები. ფონდი 35. საქმე 141, გვ. 1-26.

[59] კახეთის რეგიონალური არქივი. ყვარლის რაიონის მასალები. ფონდი 35. საქმე 141, გვ. 1.

[60] კახეთის რეგიონალური არქივი. ყვარლის რაიონის მასალები. ფონდი 1. საქმე 321, გვ. 121.

[61] კახეთის რეგიონალური არქივი. ყვარლის რაიონის მასალები. ფონდი 35. საქმე 141, გვ. 27-28.

[62] კახეთის რეგიონალური არქივი. ყვარლის რაიონის მასალები. ფონდი 35. საქმე 135, გვ. 1-4.

[63] შინაგან საქმეთა სამინისტროს არქივი. ფონდი 64. აღწერა 16. საქმე 101, გვ. 4-5.

[64] კახეთის რეგიონალური არქივი. ყვარლის რაიონის მასალები. ფონდი 1. საქმე 1139. გვ. 1-2.